نشریه سکیوریتی کانسل ریپورت: ایران: رایزنی‌های غیرعلنی در مورد فعال‌سازی مکانیسم «ماشه» | ۰۶ شهریور ۱۴۰۴

انتظار می‌رود اعضای شورای امنیت، صبح فردا (۲۹ اوت) رایزنی‌های غیرعلنی در مورد ایران برگزار کنند. درخواست این جلسه از سوی فرانسه و بریتانیا و پس از آن مطرح شد که این دو کشور—به همراه آلمان—امروز (۲۸ اوت) در نامه‌ای به شورا اطلاع دادند که معتقدند ایران در «عدم اجرای قابل توجه» تعهدات خود ذیل برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) قرار دارد و بدین ترتیب مکانیسم «ماشه» را برای اعمال مجدد تحریم‌های سازمان ملل علیه این کشور فعال کردند (S/2025/538). انتظار نمی‌رود در این جلسه هیچ گزارشگری حضور داشته باشد.

به طور جداگانه، چین و روسیه پیش‌نویس قطعنامه‌ای را پیشنهاد کرده‌اند که دوره ده ساله برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ (۲۰ ژوئیه ۲۰۱۵) را به مدت شش ماه، یعنی تا ۱۸ آوریل ۲۰۲۶، تمدید می‌کند؛ هر دو قرار است در تاریخ ۱۸ اکتبر منقضی شوند. اگرچه متن این پیش‌نویس امروز به صورت آبی (آماده رأی‌گیری) درآمده است، اما تا لحظه تنظیم این گزارش، هنوز زمانی برای رأی‌گیری تعیین نشده است.

پیشینه

برجام در ژوئیه ۲۰۱۵ بین ایران و اعضای دائم شورای امنیت یعنی چین، فرانسه، روسیه، بریتانیا، آمریکا و همچنین آلمان (موسوم به گروه ۱+۵) منعقد و به اتفاق آرا از طریق قطعنامه ۲۲۳۱ تأیید شد. این توافق، محدودیت‌های چشمگیری را بر برنامه هسته‌ای ایران در ازای لغو تحریم‌های سازمان ملل که بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ اعمال شده بود، وضع کرد. قرار بود این محدودیت‌ها به تدریج منقضی شده و در «روز پایان» یعنی ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵، با خاتمه بررسی پرونده هسته‌ای ایران توسط شورا، به اوج خود برسند.

این توافق همچنین شامل ماده‌ای موسوم به مکانیسم «ماشه» است که به هر یک از اعضای برجام اجازه می‌دهد در صورت «عدم اجرای قابل توجه» از سوی ایران، تحریم‌های سازمان ملل را مجدداً اعمال کنند. این مکانیسم از طریق یک فرآیند دو مرحله‌ای عمل می‌کند که در برجام (مواد ۳۶-۳۷) و قطعنامه ۲۲۳۱ (بندهای اجرایی ۱۱-۱۳) تعریف شده است. اگر یک عضو، دیگری را در وضعیت «عدم اجرای قابل توجه» بداند، می‌تواند موضوع را به کمیسیون مشترک برجام—که توسط اتحادیه اروپا هماهنگ می‌شود—و سازوکار حل اختلاف آن (DRM) ارجاع دهد. این نهاد تا ۳۵ روز برای حل اختلاف فرصت دارد و امکان ارجاع موضوع به وزرای خارجه و یک هیئت مشورتی نیز وجود دارد. در صورت عدم حل، عضو مربوطه می‌تواند به شورای امنیت اطلاع دهد. پس از این اطلاع‌رسانی، یک مهلت ۳۰ روزه آغاز می‌شود؛ اگر در ده روز اول هیچ عضوی پیش‌نویسی برای ادامه لغو تحریم‌ها ارائه نکند، رئیس شورا موظف است چنین پیش‌نویسی را ارائه و به رأی بگذارد. هر عضو دائمی می‌تواند این پیش‌نویس را وتو کند. اگر در مهلت ۳۰ روزه هیچ قطعنامه‌ای تصویب نشود، قطعنامه‌های تحریمی قبلی سازمان ملل به طور خودکار و بدون نیاز به اقدام بیشتر شورا، «ماشه» می‌شوند و دوباره به اجرا درمی‌آیند. این امر ممنوعیت‌های سازمان ملل علیه غنی‌سازی اورانیوم ایران را احیا، محدودیت‌های گسترده بر تسلیحات، امور مالی و کشتیرانی را باز برقرار و افراد و نهادهای مرتبط با برنامه‌های هسته‌ای و موشکی ایران را مجدداً تحریم می‌کند.

برجام از ماه مه ۲۰۱۸، زمانی که آمریکا در دولت اول دونالد ترامپ به طور یکجانبه از توافق خارج شد و تحریم‌های جامع ملی را مجدداً علیه ایران اعمال کرد، با چالش‌هایی روبرو شد. در پاسخ، ایران به تدریج پایبندی خود به برجام را کاهش داد، از جمله غنی‌سازی اورانیوم تا خلوص ۶۰ درصد—نزدیک به سطح ۹۰ درصدی که درجه تسلیحاتی محسوب می‌شود و بسیار فراتر از حد ۳.۶۷ درصدی برجام. در ژانویه ۲۰۲۰، فرانسه، آلمان و بریتانیا (موسوم به E3) در واکنش به اقدامات ایران، سازوکار حل اختلاف را فعال کردند، هرچند بعداً این فرآیند را به حالت تعلیق درآوردند. تلاش‌های موازی آمریکا برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه در اوت ۲۰۲۰ توسط سایر اعضای شورا با این استدلال که این کشور دیگر عضو برجام نیست، رد شد. پس از انتخاب جو بایدن در نوامبر ۲۰۲۰، آمریکا و ایران مذاکرات غیرمستقیمی را برای احیای توافق آغاز کردند، اما این گفتگوها در سال ۲۰۲۲ بدون نتیجه به شکست انجامید. در سال‌های بعد، برخی محدودیت‌های برجام، از جمله در مورد برنامه موشکی ایران در اکتبر ۲۰۲۳ (روز انتقال)، منقضی شد، اما کشورهای اروپایی با استناد به عدم پایبندی مداوم ایران، تحریم‌های ملی خود را حفظ کردند.

رویدادهای سال ۲۰۲۵ تنش‌ها را تشدید کرده است. پس از بازگشت ترامپ به قدرت در ژانویه، آمریکا سیاست «فشار حداکثری» خود را از سر گرفت، حتی در حالی که دو کشور مذاکرات دوجانبه برای توافق جدیدی را آغاز کردند. در ژوئن، شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) قطعنامه‌ای تصویب کرد که ایران را به عدم پایبندی به تعهدات پادمانی خود ذیل پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) متهم کرد. پس از حملات اسرائیل و آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران، تهران همکاری خود با آژانس را به حالت تعلیق درآورد و دسترسی آژانس به سایت‌های هسته‌ای را قطع کرد. از آن زمان، مقامات اروپایی استدلال کرده‌اند که فقدان نظارت، همراه با ذخایر اورانیوم بسیار غنی‌شده ایران—که محل نگهداری آنها پس از حملات تأیید نشده است—خطرات اشاعه حادی را به همراه دارد. از این رو، E3 هشدار داد که اگر ایران به مذاکرات جدی بازنگردد، تا پایان اوت مکانیسم ماشه را فعال خواهند کرد. این کار تضمین می‌کند که فرآیند تا اکتبر، یعنی زمانی که روسیه—متحد ایران—ریاست شورا را بر عهده می‌گیرد، به پایان برسد.

ایران دلایل E3 برای فعال‌سازی ماشه را رد کرده است. عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران، در نامه‌ای به تاریخ ۲۰ ژوئیه به شورا، استدلال کرد که E3 با «نقض‌های آشکار» تعهدات خود، جایگاهشان به عنوان عضو برجام را از دست داده‌اند و هرگونه توسل به ماشه را «باطل و بی‌اثر» می‌سازد. تهران معتقد است که کشورهای اروپایی پس از خروج آمریکا به منافع اقتصادی وعده داده شده عمل نکرده‌اند و همسویی آنها با آمریکا، حفظ تحریم‌های ملی و حمایت از قطعنامه‌های آژانس، نشانه سوءنیت است. مقامات ایرانی همچنین هشدار داده‌اند که فعال‌سازی ماشه می‌تواند به خروج این کشور از NPT منجر شود. چین و روسیه نیز اعتراضات ایران را تکرار کرده‌اند و روسیه علاوه بر این استدلال کرده که E3 فرآیند لازم در سازوکار حل اختلاف را پیش از فعال‌سازی ماشه به طور کامل طی نکرده‌اند. برخی تحلیلگران معتقدند در صورت بازگشت تحریم‌ها، چین و روسیه ممکن است تشکیل مجدد کمیته تحریم‌های ۱۷۳۷ و انتصاب هیئت کارشناسان جدید را به چالش بکشند و اجرای اقدامات را، حتی اگر از نظر قانونی الزام‌آور باقی بمانند، پیچیده کنند.

فعال‌سازی ماشه و رایزنی‌های فردا

وزرای خارجه E3 در نامه ۲۸ اوت خود استدلال کردند که تصمیم آنها برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه بر اساس «شواهد واقعی و روشن» از عدم اجرای تعهدات برجام توسط ایران است. آنها به ذخایر اورانیوم غنی‌شده این کشور که بیش از ۸۴۰۰ کیلوگرم—بیش از ۴۰ برابر حد مجاز برجام—است، از جمله چند صد کیلوگرم غنی‌شده تا خلوص ۶۰ درصد که سرنوشت آن نامشخص است، اشاره کردند. این نامه همچنین به بهره‌برداری ایران از هزاران سانتریفیوژ پیشرفته، تولید مواد غنی‌شده در تأسیسات ممنوعه، و توقف اقدامات نظارتی آژانس که این نهاد را از ارائه تضمین در مورد ماهیت صلح‌آمیز برنامه ایران محروم کرده، تأکید کرد.

E3 خاطرنشان کردند که اخیراً به ایران پیشنهاد تمدید موقت قطعنامه ۲۲۳۱ را در ازای «برداشتن گام‌های مشخص برای رفع فوری‌ترین نگرانی‌های ما» ارائه داده‌اند؛ از جمله بازگرداندن دسترسی آژانس، شفاف‌سازی در مورد ذخایر اورانیوم بسیار غنی‌شده، و از سرگیری مذاکرات با آمریکا. E3 اظهار داشت که ایران با این پیشنهاد تعامل نکرده و اقدامات مداوم این کشور، آنها را بدون هیچ جایگزین معتبری جز فعال‌سازی ماشه باقی گذاشته است. در عین حال، E3 تأکید کرد که فعال‌سازی این مکانیسم مانع دیپلماسی نیست و آمادگی خود را برای ادامه گفتگو با ایران و دیگران در مهلت ۳۰ روزه پیش رو، با هدف دستیابی به یک راه‌حل مذاکره‌شده که بتواند از اعمال مجدد کامل تحریم‌ها جلوگیری کند، اعلام کردند. به طور مشابه، مارکو روبیو، وزیر خارجه آمریکا، در بیانیه‌ای از تصمیم E3 حمایت کرد اما تأکید کرد که آمریکا برای تعامل مستقیم با ایران «در راستای یک راه‌حل صلح‌آمیز و پایدار» در دسترس است. در رایزنی‌های فردا، این اعضا و دیگر همفکرانشان احتمالاً ضمن انتقاد از عدم پایبندی ایران، بر تعهد خود به دیپلماسی بیشتر تأکید خواهند کرد.

از سوی دیگر، چین و روسیه احتمالاً این اقدام را تشدید تنش بی‌دلیل خوانده و استدلال‌های خود مبنی بر زیر سوال بردن جایگاه قانونی E3 برای فعال‌سازی ماشه را تکرار خواهند کرد. آنها ممکن است به پیش‌نویس قطعنامه خود اشاره کنند که مفاد برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ را به طور موقت تمدید می‌کند—ابتکاری که آن را نیز تلاشی برای دادن زمان بیشتر به دیپلماسی توصیف کرده‌اند. به نظر می‌رسد روسیه پیش‌نویس اولیه را در ۲۴ اوت منتشر کرده و پس از دریافت نظرات، نسخه اصلاح‌شده‌ای را با همکاری چین در روز سه‌شنبه (۲۶ اوت) ارائه کرده است. پس از نظرات بیشتر، پیش‌نویس دوم اصلاح‌شده امروز به صورت آبی درآمد.

پیش‌نویس اولیه روسیه ظاهراً برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ را به مدت شش ماه تا ۱۸ آوریل ۲۰۲۶ تمدید می‌کرد و هرگونه بررسی ماهوی شورا در مورد اجرای آنها را در این دوره به حالت تعلیق درمی‌آورد. چندین عضو، از جمله کشورهای اروپایی و آمریکا، با این پیش‌نویس مخالفت کردند زیرا به ایران تمدید بدون قید و شرطی می‌داد و عملاً با جلوگیری از تشکیل جلسه توسط شورا، توانایی E3 برای فعال‌سازی ماشه را از بین می‌برد. در نتیجه، چین و روسیه این بند را در نسخه آبی حذف کردند، اما سایر اعضا ممکن است همچنان مخالف باشند زیرا این متن هنوز هیچ امتیازی را از ایران در ازای تمدید مطالبه نمی‌کند.