بلومبرگ : «اگر ایران تنگه هرمز را ببندد چه اتفاقی می‌افتد؟» | ۲ تیر ۱۴۰۴

گزینه‌های ایران پس از حملات و اهمیت تنگه هرمز

دولت ایران اعلام کرده است که پس از پیوستن ایالات متحده به بمباران سایت‌های هسته‌ای این کشور توسط اسرائیل، تمامی گزینه‌ها را برای دفاع از خود محفوظ می‌دارد. یکی از راهکارهایی که ایران می‌تواند برای تحت فشار قرار دادن دشمنان خود و وادار کردن آنها به عقب‌نشینی به کار گیرد، مسدود کردن یا عملاً بستن تنگه هرمز به روی تردد کشتی‌هاست.

این آبراه باریک در دهانه خلیج فارس، میزبان حدود یک چهارم تجارت نفت دریایی جهان است. بنابراین، اگر ایران بتواند مانع از دسترسی نفتکش‌های غول‌پیکری شود که نفت و گاز را به چین، اروپا و سایر مناطق عمده مصرف‌کننده انرژی حمل می‌کنند، قیمت نفت به شدت افزایش یافته و به طور بالقوه اقتصاد جهانی را بی‌ثبات خواهد کرد.

ایران در گذشته نیز کشتی‌های تجاری عبوری از این نقطه استراتژیک را هدف قرار داده و چندین بار تهدید به بستن این تنگه کرده است. تاکنون، تردد کشتی‌ها از طریق تنگه هرمز تا حد زیادی تحت تأثیر درگیری اخیر قرار نگرفته است. با این حال، نیروهای دریایی مستقر در منطقه هشدار داده‌اند که کشتی‌ها، به‌ویژه آنهایی که با ایالات متحده مرتبط هستند، ممکن است در معرض خطر بیشتری قرار گیرند. همچنین، یونان به صاحبان کشتی‌های خود هشدار داده است که در صورت تصمیم به استفاده از این تنگه، در تصمیم خود تجدید نظر کنند.

در طول جنگ نفتکش‌ها، نیروی دریایی ایالات متحده به اسکورت کشتی‌ها از طریق خلیج فارس متوسل شد. در سال ۲۰۱۹، این کشور یک ناو هواپیمابر و بمب‌افکن‌های بی-۵۲ را به منطقه اعزام کرد. در همان سال، ایالات متحده در پاسخ به ایجاد اختلال ایران در کشتیرانی، «عملیات سنتینل» را آغاز نمود. ده کشور دیگر – از جمله بریتانیا، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و بحرین – بعدها به این عملیات که اکنون با عنوان «ساختار امنیت دریایی بین‌المللی» شناخته می‌شود، پیوستند. از اواخر سال ۲۰۲۳، بخش عمده‌ای از تمرکز بر حفاظت از کشتیرانی از تنگه هرمز به دریای سرخ جنوبی، دیگر آبراه حیاتی منطقه، و تنگه باب‌المندب که آن را به خلیج عدن و اقیانوس هند متصل می‌کند، منتقل شده است. حملات حوثی‌های تحت حمایت ایران به کشتی‌هایی که وارد دریای سرخ شده یا از آن خارج می‌شوند، به نگرانی بزرگتری نسبت به تنگه هرمز تبدیل شد.

تنگه هرمز کجاست؟

این آبراه، خلیج فارس را به اقیانوس هند متصل می‌کند؛ ایران در شمال آن و امارات متحده عربی و عمان در جنوب آن قرار دارند. طول این تنگه تقریباً ۱۰۰ مایل (۱۶۱ کیلومتر) و عرض آن در باریک‌ترین نقطه ۲۱ مایل است. مسیرهای کشتیرانی در هر جهت تنها دو مایل عرض دارند. عمق کم این آبراه، کشتی‌ها را به طور بالقوه در برابر مین‌های دریایی آسیب‌پذیر می‌کند و نزدیکی به خشکی – به‌ویژه سواحل ایران – کشتی‌ها را در معرض حمله از سوی موشک‌های ساحلی یا رهگیری توسط قایق‌های گشتی و هلیکوپترها قرار می‌دهد.

تنگه هرمز برای تجارت جهانی نفت اهمیتی حیاتی دارد. بر اساس داده‌های گردآوری‌شده توسط بلومبرگ، در سال ۲۰۲۴، نفتکش‌ها روزانه حدود ۱۶.۵ میلیون بشکه نفت خام و میعانات گازی را از کشورهای عربستان سعودی، عراق، کویت، امارات متحده عربی و ایران از طریق این تنگه حمل کرده‌اند. این تنگه همچنین برای تجارت گاز طبیعی مایع (LNG) بسیار مهم است و در همین دوره، بیش از یک پنجم عرضه جهانی LNG – عمدتاً از قطر – از این مسیر عبور کرده است.

آیا ایران واقعاً می‌تواند تنگه هرمز را مسدود کند؟

مجلس ایران پس از حملات ایالات متحده، خواستار بسته شدن تنگه هرمز شد. با این حال، هرگونه تصمیم نهایی در این خصوص باید از سوی رهبر ایران، آیت‌الله علی خامنه‌ای، اتخاذ شود. ایران از نظر حقوقی اختیاری برای دستور توقف تردد از طریق تنگه هرمز ندارد، زیرا طبق ترتیبات حقوقی پیش‌فرض برای تنگه‌های دریایی بین‌المللی، عبور بی‌ضرر کشتی‌ها نمی‌تواند با مانع مواجه شود. بنابراین، ایران برای تحقق این امر، ناگزیر به استفاده از زور یا تهدید به استفاده از زور خواهد بود.

اگر نیروی دریایی ایران سعی در ممانعت از ورود کشتی‌ها به تنگه کند، احتمالاً با پاسخ قاطع ناوگان پنجم ایالات متحده و دیگر نیروهای دریایی غربی که در منطقه گشت‌زنی می‌کنند، مواجه خواهد شد.

اما ایران همچنان می‌تواند بدون آنکه حتی یک ناو جنگی خود را از بندر خارج کند، اختلال شدیدی در تردد کشتی‌ها ایجاد نماید. خط ساحلی گسترده ایران در مجاورت تنگه هرمز، گزینه‌های متنوعی را در اختیار تهران قرار می‌دهد؛ از آزار و اذیت کشتی‌ها با قایق‌های گشتی کوچک و سریع که تأثیر کمتری دارد، گرفته تا گزینه‌های شدیدتر. این گزینه‌ها شامل حمله به نفتکش‌ها با استفاده از موشک و پهپاد است تا عبور کشتی‌های تجاری از تنگه، بسیار خطرناک و پرریسک شود.

تاکتیک‌های مشابهی پیشتر توسط شبه‌نظامیان حوثی در یمن برای ایجاد اختلال در تردد کشتی‌ها از طریق تنگه باب‌المندب، که به دریای سرخ در آن سوی شبه‌جزیره عربستان منتهی می‌شود، با موفقیت به کار گرفته شده است. حوثی‌ها عمدتاً پس از هشدار به صاحبان کشتی‌های مرتبط با ایالات متحده، بریتانیا و اسرائیل مبنی بر اینکه در صورت نزدیک شدن به منطقه مورد حمله قرار خواهند گرفت، به سمت این کشتی‌ها موشک و پهپاد شلیک کرده‌اند.

یک نیروی نظامی تحت رهبری ایالات متحده در دریای سرخ در تلاش برای محافظت از کشتیرانی در آن منطقه است. اما بر اساس گزارش شرکت تحقیقاتی کلارکسون، یکی از واحدهای بزرگترین شرکت کارگزاری کشتی در جهان، تعداد کشتی‌هایی که از طریق دریای سرخ و خلیج عدن عبور می‌کنند، در ماه ژوئن همچنان حدود ۷۰ درصد نسبت به سطح متوسط سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ کاهش یافته است. این امر اپراتورهای کشتی‌ها را مجبور کرده است تا به جای عبور از کانال سوئز، مسیر تردد خود را از طریق دماغه جنوبی آفریقا تغییر دهند – سفری طولانی‌تر و پرهزینه‌تر برای کشتی‌هایی که میان آسیا و اروپا در حرکت هستند.

ایران همچنین می‌تواند در تنگه هرمز اقدام به مین‌گذاری دریایی کند، اگرچه خطر ناشی از این اقدام برای کشتی‌های خود ایران، ممکن است احتمال وقوع آن را کاهش دهد.

یکی از مهمترین تأثیرات مشاهده‌شده بر کشتیرانی تاکنون در این درگیری، اختلال گسترده در سیگنال‌های سامانه موقعیت‌یاب جهانی (GPS) بوده است که برای ناوبری کشتی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. از ۱۳ ژوئن، روزانه تقریباً ۱۰۰۰ کشتی تحت تأثیر این اختلالات قرار گرفته‌اند. این اختلال، ناوبری ایمن را در شرایط خاص دشوارتر می‌کند و احتمالاً یکی از عوامل مؤثر در تصادف یک نفتکش در تاریخ ۱۷ ژوئن بوده است.

اگر عبور از تنگه هرمز برای اپراتورهای دریایی بیش از حد پرخطر شود، کشتی‌ها ممکن است تنها در قالب کاروان‌هایی تحت حفاظت نیروهای دریایی غربی از این آبراه عبور کنند. این امر سرعت تردد را کاهش داده و کارایی آن را پایین می‌آورد، اما نباید بر میزان عرضه نفت تأثیرگذار باشد.

بستن تنگه هرمز به سرعت به اقتصاد خود ایران نیز ضربه خواهد زد، زیرا مانع از صادرات نفت این کشور می‌شود. علاوه بر این، چنین اقدامی خشم چین را نیز برخواهد انگیخت؛ چین بزرگترین خریدار نفت ایران و یک شریک حیاتی برای این کشور است که پیشتر از حق وتوی خود در شورای امنیت سازمان ملل برای محافظت از ایران در برابر تحریم‌ها یا قطعنامه‌های تحت رهبری غرب استفاده کرده است.

اگر ایران تنگه هرمز را ببندد، چه اتفاقی برای قیمت نفت می‌افتد؟

بسته شدن کامل تنگه هرمز برای بیش از چند روز، یک سناریوی کابوس‌وار خواهد بود. هیچ مسیر دریایی جایگزینی برای انتقال نفت خام و سوخت‌هایی که از این منطقه صادر می‌شوند، وجود ندارد.

مویو شو، تحلیلگر ارشد نفت خام در شرکت کپلر، گفت: «اگر ایران تنگه هرمز را حتی برای یک روز مسدود کند، قیمت نفت می‌تواند به طور موقت به ۱۲۰ دلار یا حتی ۱۵۰ دلار در هر بشکه برسد.» او افزود: «و اگر ایران به تأسیسات عمده تولید یا صادرات نفت در کشورهای همسایه حمله کند، ممکن است قیمت‌ها را برای مدت طولانی‌تری به سطوح بالاتری سوق دهد.»

این تنگه همچنین یک گلوگاه عمده برای تجارت LNG و محصولات پالایش‌شده از جمله دیزل و سوخت جت به شمار می‌رود. جون گو، تحلیلگر ارشد بازار نفت در شرکت اسپارتا کامودیتیز، گفت که برخی از این بازارهای سوخت ممکن است بیشترین واکنش قیمتی را به تحولات اخیر نشان دهند.

اوله هانسن، رئیس بخش استراتژی کالا در ساکسو بانک، اظهار داشت که افزایش قیمت نفت ناشی از اختلال در جریان صادرات، محدود خواهد بود، زیرا دولت‌ها بخشی از ذخایر اضطراری خود را آزاد خواهند کرد و عربستان سعودی و امارات متحده عربی نیز می‌توانند بخشی از نفت خام خود را از مسیرهای دیگری غیر از تنگه هرمز صادر کنند.

ایران چه زمانی در گذشته کشتیرانی را مختل کرده است؟

ایران دهه‌هاست که از آزار و اذیت کشتی‌ها در خلیج فارس برای ابراز نارضایتی خود از تحریم‌های اعمال‌شده علیه این کشور، یا به عنوان اهرم فشاری در اختلافات، استفاده کرده است.

در آوریل ۲۰۲۴، ساعاتی پیش از آغاز حمله پهپادی و موشکی به اسرائیل، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران یک کشتی کانتینری مرتبط با اسرائیل را در نزدیکی تنگه هرمز توقیف کرد. به گزارش نشریه تجاری لویدز لیست، ایران خدمه این کشتی را در ماه بعد آزاد کرد. تهران ادعا کرد که کشتی «ام‌اس‌سی آریس» مقررات دریایی را نقض کرده است، اما تحلیلگران به ارتباط مالکیت اسرائیلی این کشتی به عنوان انگیزه اصلی توقیف اشاره کردند.

هنگامی که ایران در آوریل ۲۰۲۳ یک نفتکش عازم آمریکا را توقیف کرد، مدعی شد که این کشتی با یک شناور دیگر برخورد کرده است. اما به نظر می‌رسید این اقدام، تلافی‌جویانه در برابر توقیف یک کشتی حامل نفت خام ایران در سواحل مالزی توسط مقامات آمریکایی به دلیل نقض تحریم‌ها بوده است.

در ماه مه ۲۰۲۲، ایران دو نفتکش یونانی را توقیف و آنها را به مدت شش ماه نگه داشت؛ اقدامی که احتمالاً پاسخی به مصادره نفت ایران در یک کشتی دیگر توسط مقامات یونانی و آمریکایی بود. در نهایت، محموله نفتی آزاد شد و نفتکش‌های یونانی نیز اجازه ترک آب‌های ایران را یافتند. همچنین، نفتی که ایران مدعی بود در ژانویه «در تلافی سرقت نفت توسط آمریکا» توقیف کرده بود، نیز آزاد شد.

آیا ایران هرگز تنگه هرمز را بسته است؟

تاکنون خیر. در طول جنگ ۱۹۸۰-۱۹۸۸ میان عراق و ایران، نیروهای عراقی به یک پایانه صادرات نفت در جزیره خارک، واقع در شمال غربی تنگه، حمله کردند؛ این اقدام تا حدی با هدف تحریک ایران به انجام یک عمل تلافی‌جویانه صورت گرفت که پای ایالات متحده را به درگیری باز کند. پس از آن، در رویدادی که به «جنگ نفتکش‌ها» معروف شد، دو طرف مجموعاً به ۴۵۱ کشتی حمله کردند. این امر هزینه بیمه نفتکش‌ها را به طور قابل توجهی افزایش داد و به بالا رفتن قیمت نفت کمک کرد. هنگامی که در سال ۲۰۱۱ تحریم‌هایی علیه ایران اعمال شد، این کشور تهدید به بستن تنگه کرد، اما در نهایت از این اقدام عقب‌نشینی نمود.

دریادار علیرضا تنگسیری، فرمانده نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران، اندکی پیش از توقیف کشتی ام‌اس‌سی آریس اظهار داشت که ایران گزینه ایجاد اختلال در تردد از طریق تنگه هرمز را در اختیار دارد، اما تصمیم به انجام آن نگرفته است.

آمریکا و متحدانش در گذشته چگونه به تهدیدات علیه کشتیرانی در هرمز پاسخ داده‌اند؟

در طول جنگ نفتکش‌ها، نیروی دریایی ایالات متحده به اسکورت کشتی‌ها از طریق خلیج فارس متوسل شد. در سال ۲۰۱۹، این کشور یک ناو هواپیمابر و بمب‌افکن‌های بی-۵۲ را به منطقه اعزام کرد. در همان سال، ایالات متحده در پاسخ به ایجاد اختلال ایران در کشتیرانی، «عملیات سنتینل» را آغاز نمود. ده کشور دیگر – از جمله بریتانیا، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و بحرین – بعدها به این عملیات که اکنون با عنوان «ساختار امنیت دریایی بین‌المللی» شناخته می‌شود، پیوستند. از اواخر سال ۲۰۲۳، بخش عمده‌ای از تمرکز بر حفاظت از کشتیرانی از تنگه هرمز به دریای سرخ جنوبی، دیگر آبراه حیاتی منطقه، و تنگه باب‌المندب که آن را به خلیج عدن و اقیانوس هند متصل می‌کند، منتقل شده است. حملات حوثی‌های تحت حمایت ایران به کشتی‌هایی که وارد دریای سرخ شده یا از آن خارج می‌شوند، به نگرانی بزرگتری نسبت به تنگه هرمز تبدیل شد.

چه کسی بیشترین اتکا را به تنگه هرمز دارد؟

عربستان سعودی بیشترین میزان نفت را از طریق تنگه هرمز صادر می‌کند، هرچند این کشور می‌تواند با استفاده از یک خط لوله به طول ۷۴۶ مایل که از سراسر پادشاهی به یک پایانه در دریای سرخ امتداد دارد، محموله‌های نفتی خود را به اروپا هدایت کرده و بدین ترتیب از عبور از تنگه هرمز و دریای سرخ جنوبی اجتناب کند. امارات متحده عربی نیز می‌تواند بخشی از نفت خام خود را بدون اتکا به این تنگه صادر نماید؛ این کشور روزانه ۱.۵ میلیون بشکه نفت را از طریق یک خط لوله از میادین نفتی خود به بندر فجیره در خلیج عمان، واقع در جنوب تنگه هرمز، ارسال می‌کند.

با بسته بودن خط لوله نفت خود به دریای مدیترانه، تمامی صادرات نفت عراق در حال حاضر از طریق دریا و از بندر بصره، با عبور از تنگه هرمز، انجام می‌شود و این امر عراق را به شدت به عبور آزاد از این آبراه وابسته کرده است. کشورهای کویت، قطر و بحرین نیز هیچ گزینه‌ای جز حمل نفت خود از طریق این آبراه در اختیار ندارند. بخش عمده نفتی که از طریق تنگه هرمز عبور می‌کند، به مقصد کشورهای آسیایی است.

ایران نیز برای صادرات نفت خود به ترانزیت از طریق تنگه هرمز وابسته است. این کشور یک پایانه صادراتی در بندر جاسک، در انتهای شرقی تنگه، در اختیار دارد که رسماً در ژوئیه ۲۰۲۱ افتتاح شد. این تأسیسات به تهران امکانی برای صدور مقدار اندکی از نفت خود به بازارهای جهانی بدون نیاز به استفاده از این آبراه را فراهم می‌کند. مخازن ذخیره‌سازی این پایانه در اواخر سال گذشته به آرامی با نفت خام پر می‌شدند.