اندیشکده بروکینگز : «تقویت حاکمیت قانون در آفریقا تا سال ۲۰۳۰» | ۱۳ فروردین ۱۴۰۴

چشم‌انداز آفریقا ۲۰۲۵-۲۰۳۰

یادداشت ویراستار: این دیدگاه بخشی از فصل ۴ گزارش چشم‌انداز آفریقا ۲۰۲۵-۲۰۳۰ است، گزارشی با بینش‌های پیشرفته و استراتژی‌های عملی برای توسعه فراگیر و پایدار آفریقا در آستانه سال ۲۰۳۰. فصل کامل در مورد حکمرانی مؤثر را بخوانید.

فرآیند حکمرانی که با حاکمیت قانون مشخص یا پشتیبانی می‌شود، کلید همزیستی مسالمت‌آمیز و توسعه در آفریقا است. آفریقایی‌ها باید نظام‌های دموکراتیک خود را بر چنین فرآیند حکمرانی بنا نهاده و پایدار سازند.

ارزش‌ها و ویژگی‌های خاصی قدرت تعیین این را دارند که آیا گروهی از مردم می‌توانند در صلح با هم زندگی کنند و در فعالیت‌های کارآفرینانه برای ایجاد ثروتی که برای مقابله با فقر و بهبود قابل توجه شرایط زندگی خود نیاز دارند، مشارکت کنند یا در هرج و مرج و فقر شدید گرفتار بمانند. پایبندی به حاکمیت قانون یکی از این ارزش‌هاست.

همانطور که در نشریه سال ۲۰۲۰ من بیان شد، این نه تنها «قلب و روح یک جامعه دموکراتیک است، بلکه بدون آن، اعضای یک جامعه برای زندگی مسالمت‌آمیز با یکدیگر» و مشارکت موفقیت‌آمیز در فعالیت‌ها برای بهبود رفاه خود، بسیار دشوار خواهند یافت. اکثر کشورهای آفریقا با سطوح قابل توجهی از تنوع قومی-زبانی و مذهبی مشخص می‌شوند. به منظور مدیریت موفقیت‌آمیز منافع اقتصادی متضاد این خرده‌فرهنگ‌های متنوع و پرورش توسعه پایدار انسانی، همه شهروندان باید تابع حاکمیت قانون باشند.

از این رو، فرآیند حکمرانی که «با حاکمیت قانون مشخص یا پشتیبانی می‌شود، کلید همزیستی مسالمت‌آمیز و توسعه در آفریقا است». آفریقایی‌ها باید نظام‌های دموکراتیک خود را بر چنین فرآیند حکمرانی بنا نهاده و پایدار سازند.

حاکمیت قانون چیست؟

ترویج حاکمیت قانون و یک قوه قضائیه مستقل، قدرتمند و کاملاً کارآمد، به‌ویژه آن‌هایی که ظرفیت نظارت بر اعمال قدرت دولت و ترویج و حمایت از حقوق بشر را دارند، اهداف اصلی دستور کار ۲۰۳۰ آفریقا و دستور کار ۲۰۶۳ هستند.

گفته می‌شود حاکمیت قانون سه اصل مهم را در بر می‌گیرد: قانون برتر است؛ همه شهروندان در برابر قانون برابرند؛ و حقوق افراد که از طریق تصمیمات دادگاه تثبیت می‌شود، باید پذیرفته و محترم شمرده شود. از این رو، جایی که پایبندی به حاکمیت قانون وجود دارد، همه افراد در حوزه قضایی یک دولت، صرف نظر از موقعیت‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی‌شان – چه مقامات دولتی با قدرت اجرایی، قانون‌گذاری یا قضایی باشند – «باید ملزم به قوانین و بهره‌مند از مزایای قوانینی باشند که به صورت عمومی و آینده‌نگر ابلاغ شده و به طور عمومی در دادگاه‌ها اجرا می‌شوند.»

همانطور که آفریقایی‌ها به سال ۲۰۳۰ و فراتر از آن می‌نگرند، باید نقش حاکمیت قانون را در همزیستی مسالمت‌آمیز، تحرک اجتماعی و اقتصادی، ایجاد ثروت، ریشه‌کنی فقر و توسعه انسانی درک و قدردانی کنند. حاکمیت قانون نه تنها سنگ بنای هر دولت دموکراتیک مشروعی است، بلکه یکی از ویژگی‌های اساسی مشروطه‌گرایی مدرن نیز می‌باشد.

تقویت حاکمیت قانون در آفریقا

همانطور که آفریقایی‌ها به سال ۲۰۳۰ نزدیک می‌شوند، باید از اهمیت تقویت حاکمیت قانون و تضمین اینکه حکمرانی با پایبندی یا تبعیت از حاکمیت قانون پشتیبانی می‌شود، آگاه باشند.

اول، آفریقایی‌ها باید نظام‌های قضایی و جوامع مدنی خود را تقویت کنند تا بتوانند از مصونیت دولتی که باعث بی‌اعتمادی به دولت می‌شود و اصل برتری قانون بر همه اعضای جامعه را تضعیف می‌کند، جلوگیری کنند. طی چند سال گذشته، کشورهایی مانند غنا، کنیا و آفریقای جنوبی پیشرفت قابل توجهی در تقویت استقلال قضایی داشته‌اند، همانطور که احکام دادگاه‌های داخلی که تصمیمات قوای مجریه یا مقننه دولت را لغو کرده‌اند، گواه آن است.

دوم، آفریقایی‌ها باید در قانون اساسی خود زمینه‌های مشخصی برای برکناری رئیس جمهور و چگونگی اجرای قانونی چنین فرآیندی را بگنجانند. کودتای نظامی یک تغییر رژیم غیرقانونی است و باید از نظر قانون اساسی ممنوع باشد. نارضایتی عمومی از عملکرد رئیس جمهور نباید دلیلی برای برکناری او از طریق کودتای نظامی باشد. دادگاه‌ها در چندین کشور آفریقایی از قدرت خود برای تفسیر قانون اساسی استفاده می‌کنند تا روشن سازند که ارتش و همه آژانس‌های امنیتی در تمام اقدامات خود باید به منشور حقوق، و همچنین قوانین بین‌المللی و منطقه‌ای حقوق بشر پایبند باشند.

سوم، کودتای قانون اساسی، که شامل اصلاح قانون اساسی برای حذف محدودیت‌های دوره ریاست جمهوری یا الزامات سنی به طور خاص برای تمدید غیرقانونی دوره مسئولیت فرد فعلی است، باید ممنوع شود. قوه قضائیه باید از نظر قانون اساسی برای جلوگیری از چنین فرصت‌طلبی سیاسی توانمند شود. متأسفانه، چندین کشور آفریقایی همچنان قانون اساسی خود را دستکاری می‌کنند تا به رؤسای جمهور فعلی اجازه دهند تا به طور نامحدود در قدرت باقی بمانند.

چهارم، استقلال قضایی باید از نظر قانون اساسی تضمین شود تا دخالت سیاسی در عملکرد قوه قضائیه و اجرای عدالت به حداقل برسد. دخالت سیاسی می‌تواند اعتماد مردم به قوه قضائیه و نظام عدالت را تضعیف کند. اگرچه بسیاری از کشورهای آفریقایی استقلال قضایی را در قانون اساسی خود گنجانده‌اند، واقعیت این است که دخالت قوه مجریه در اجرای عدالت همچنان یک چالش بزرگ است.

پنجم، هر کشور آفریقایی باید یک برنامه آموزش عمومی اتخاذ کند که توانایی شهروندان را برای درک و قدردانی از قانون اساسی افزایش دهد. حاکمیت قانون نمی‌تواند به طور مؤثر عمل کند اگر اکثریت شهروندان نقش قانون اساسی را در زندگی خود، و مهمتر از همه، توانایی آن در تنظیم تعاملات اجتماعی-سیاسی و ارائه سازوکارهایی برای حل مسالمت‌آمیز منازعات، درک و قدردانی نکنند. چندین کشور آفریقایی به طور فعال در برنامه‌های تحت حمایت آژانس توسعه بین‌المللی ایالات متحده (USAID) برای آموزش شهروندان خود در مورد حاکمیت قانون و رویکرد «عدالت مردم‌محور» مشارکت دارند.

ششم، کشورهای آفریقایی باید اسناد مهم بین‌المللی و منطقه‌ای حقوق بشر را امضا، تصویب و داخلی‌سازی کنند. به منظور تقویت حاکمیت قانون، هر کشور آفریقایی باید قوانین بین‌المللی حقوق بشر را در قوانین اساسی ملی خود ادغام کند، یا از طریق قانون‌گذاری یا با اصلاح/لغو قوانین داخلی (به عنوان مثال، قوانین ولگردی) در مواردی که با مفاد اسناد بین‌المللی حقوق بشر مطابقت ندارند. برخی از کشورهای آفریقایی قانون اساسی خود را اصلاح کرده‌اند تا قوانین بین‌المللی عرفی و مفاد معاهداتی را که تصویب کرده‌اند، مستقیماً در دادگاه‌های داخلی خود قابل استناد کنند.

هفتم، کشورهای آفریقایی باید مستقیماً به فقر شدید رسیدگی کنند. افراد و گروه‌هایی که از به حاشیه رانده شدن مداوم خود سرخورده شده‌اند، ممکن است برای به حداقل رساندن طرد مداوم خود از بازارهای سیاسی و اقتصادی به بسیج خشونت‌آمیز متوسل شوند. چنین خشونتی می‌تواند منجر به بی‌ثباتی گسترده اقتصادی و سیاسی یا بدتر از آن، دعوت از ارتش برای مداخله یا گروه‌های افراطی (مانند بوکوحرام، الشباب) برای تشدید خشونت شود. از این رو، مقابله با فقر شدید می‌تواند به طور قابل توجهی حاکمیت قانون را تقویت کند. اگرچه چندین کشور آفریقایی در کاهش فقر شدید طی چند دهه گذشته کاملاً موفق بوده‌اند، برخی دیگر در واقع شاهد افزایش نرخ فقر خود بوده‌اند.

برای تقویت حاکمیت قانون تا سال ۲۰۳۰، آفریقایی‌ها باید اصلاحات نهادی را برای ایجاد فرآیندهای حکمرانی که بتوانند حاکمیت قانون را تعمیق و نهادینه کنند، انجام دهند. به عنوان مثال، اگر قوه قضائیه کاملاً مستقل باشد، قضات می‌توانند بر اعمال قدرت دولت نظارت کنند، مصونیت را به حداقل برسانند، دسترسی به عدالت را به طور قابل توجهی افزایش دهند و به طور کلی اعتماد شهروندان را به دولت خود بهبود بخشند.

نویسنده

جان موکوم امباکو

جان موکوم امباکو – عضو ارشد غیرمقیم – اقتصاد جهانی و توسعه، ابتکار رشد آفریقا