نشریه فارن پالیسی: «خروج ترامپ از توافق ایران، گریبان‌گیر خودش شد» | ۲۳ تیر ۱۴۰۴

کارشناسان می‌گویند توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ جاه‌طلبی‌های هسته‌ای تهران را بهتر از حملات اخیر ایالات متحده مهار کرده بود.

در حالی که گرد و غبار پس از حملات هوایی ایالات متحده به تأسیسات هسته‌ای ایران، که قرار بود توانایی تهران برای ساخت سلاح‌های هسته‌ای را از بین ببرد اما ظاهراً به طور کامل موفق نبود، همچنان در حال فرونشستن است، یک سؤال بیش از همه مطرح می‌شود: ایالات متحده از خروج از توافق هسته‌ای با ایران هفت سال پیش چه چیزی به دست آورد؟

دولت ترامپ اصرار دارد که این حملات، از جمله ۱۴ بمب عظیم «سنگرشکن» که بر روی سه تأسیسات کلیدی انداخته شد، برنامه هسته‌ای ایران را به طور کامل نابود کرده است. با این حال، یک ارزیابی اولیه توسط جامعه اطلاعاتی ایالات متحده به این نتیجه رسید که این حملات آسیب دائمی کمی به تأسیسات ایران وارد کرده و برنامه هسته‌ای را تنها چند ماه به عقب انداخته است. پیت هگست، وزیر دفاع ایالات متحده، بر ماهیت «بی‌نقص» این عملیات بی‌سابقه تأکید کرده و مجدداً تأیید کرده است که این حملات تأسیسات اصلی هسته‌ای زیرزمینی ایران در فردو را از کار انداخته است. جان رتکلیف، مدیر سیا، مانند برخی منابع اسرائیلی، نیز تأکید کرده است که ارزیابی‌های تازه از این حمله نشان می‌دهد که برنامه هسته‌ای ایران سال‌ها به عقب رانده شده است.

اما دولت ترامپ اذعان کرده است که نمی‌داند انبار بزرگ ایران با تقریباً نیم متریک تن اورانیوم بسیار غنی‌شده کجاست – گزارش‌ها و تصاویر ماهواره‌ای حاکی از آن است که ایران ممکن است این انبار را قبل از حملات هوایی آخر هفته گذشته جابجا کرده باشد. این توده اورانیوم تا خلوص ۶۰ درصد غنی شده است که از نظر غنی‌سازی بسیار نزدیک به خلوص ۹۰ درصدی است که به آن درجه تسلیحاتی گفته می‌شود. دولت، مانند بقیه جامعه بین‌المللی، همچنین در مورد اینکه ایران چند سانتریفیوژ پیشرفته دارد یا کجا هستند یا چند سانتریفیوژ اضافی می‌تواند بسازد، بی‌اطلاع است. به عبارت دیگر، تمام اجزای سازنده یک بمب ایرانی به نظر می‌رسد در جای خود باقی مانده‌اند، اما اکنون ایران دلیل بیشتری برای تلاش برای کنار هم قرار دادن آن قطعات دارد.

در مجموع، هفت سال پس از خروج دولت اول ترامپ از توافق هسته‌ای ایران، نتیجه خالص، افزایش شدید و پایدار در غنی‌سازی هسته‌ای ایران طی چندین سال بوده است، که با چند هفته دیپلماسی بی‌نتیجه و با حملات هوایی تاریخی که ممکن است برنامه هسته‌ای ایران را متزلزل اما همچنان فعال باقی گذاشته باشد، به اوج خود رسید.

جان ولفستال، مدیر ریسک جهانی در فدراسیون دانشمندان آمریکایی که در دولت اوباما روی عدم اشاعه کار می‌کرد، گفت: «ما باید با توجه به جایی که در سال ۲۰۱۸ بودیم و جایی که امروز هستیم، قضاوت کنیم. و من فکر می‌کنم امروز بسیار خطرناک‌تر است و ایران به دستیابی به بمب نزدیک‌تر است.»

حملات ایالات متحده، مکملی برای تقریباً دو هفته حملات با شدت کمتر اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای و مراکز عصبی رژیم ایران، نقطه اوج رویکرد دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، به ایران بود که در دور اول ریاست‌جمهوری او آغاز شد. خط مشی اصلی این است که ایران نمی‌تواند سلاح هسته‌ای یا حتی اجزای سازنده آن، مانند هرگونه اورانیوم غنی‌شده، را توسعه دهد. این امر به تصمیم ترامپ برای خروج از توافق هسته‌ای چندجانبه ایران در سال ۲۰۱۵، معروف به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، کمک کرد که محدودیت‌های توافق‌شده‌ای را بر جاه‌طلبی‌های هسته‌ای ایران در ازای رهایی از تحریم‌های اقتصادی خردکننده، ایجاد کرده بود.

بسیاری از جمهوری‌خواهان ایالات متحده و شاهین‌های ایران از برجام انتقاد می‌کردند زیرا استدلال می‌کردند که این توافق به تهران امتیازات اقتصادی بیش از حدی داده، تنها یک محدودیت جزئی و زمان‌دار بر توانایی ایران برای غنی‌سازی اورانیوم فراهم کرده و هیچ کاری برای رسیدگی به تلاش‌های بی‌ثبات‌کننده منطقه‌ای ایران یا پیشرفت‌های گسترده آن در موشک‌های بالستیک، که به یک تهدید امنیتی جدی برای اسرائیل تبدیل شده‌اند، انجام نداده است.

اما توافق هسته‌ای، با تمام نقص‌هایش، سقفی بر تلاش‌های غنی‌سازی اورانیوم ایران قرار داد و آن را به سطوح بسیار پایینی که در راکتورهای هسته‌ای غیرنظامی استفاده می‌شود، محدود کرد. این توافق همچنین توانایی ایران برای نصب سانتریفیوژهای پیشرفته‌تر که می‌توانستند اورانیوم بیشتری را سریع‌تر غنی کنند، محدود کرد. و شاید مهمتر از همه، این توافق یک رژیم نظارت و راستی‌آزمایی قوی ایجاد کرد که به بازرسان اتمی بین‌المللی دسترسی بی‌سابقه‌ای به تأسیسات هسته‌ای ایران می‌داد. این توافق، که ایران در زمان خروج ترامپ در سال ۲۰۱۸ به آن پایبند بود، قول داده بود که برنامه هسته‌ای ایران را برای حداقل یک دهه در یک قفس به خوبی تحت نظر قرار دهد.

علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین‌المللی بحران که در مذاکرات برجام دخیل بود، گفت: «اکنون، ما در حال بحث در مورد این هستیم که آیا فردو چند هفته یا چند ماه به عقب رانده شده است. تحت برجام، فردو برای ۱۵ سال خنثی شده بود. بنابراین این یک مسئله ریاضی ساده است. راه‌حل دیپلماتیک بادوام و بسیار قابل دوام بود.»

ارزیابی‌های متناقض در مورد کارایی حملات ادامه دارد. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روز پنجشنبه گفت که به نظر می‌رسد شوک‌های مهمات سنگین ایالات متحده، سانتریفیوژهای پیشرفته در فردو را از کار انداخته است، حتی در حالی که رهبر معظم ایران، آیت‌الله علی خامنه‌ای، در اولین اظهارات خود پس از حملات آخر هفته، تأثیر هسته‌ای حملات ایالات متحده را ناچیز توصیف کرد. اما آنچه واضح به نظر می‌رسد این است که انبار ایران با بیش از ۴۰۰ کیلوگرم اورانیوم بسیار غنی‌شده همچنان نامشخص است و این مقدار مواد شکافت‌پذیر برای ساخت نه بمب کافی است.

ریچارد نفیو، یکی دیگر از مقامات سابق امنیت ملی اوباما که اکنون در مرکز سیاست جهانی انرژی دانشگاه کلمبیا کار می‌کند، گفت: «اگر ما واقعاً اورانیوم بسیار غنی‌شده را از کار نینداخته باشیم، آنگاه تهدید همچنان باقی است.»

در حالی که اورانیوم با غنای ۶۰ درصد برای یک بمب خام کافی خواهد بود، ایران برای توسعه یک سلاح پیچیده‌تر نیاز به غنی‌سازی آن تا خلوص ۹۰ درصد دارد. سریع‌ترین راه برای انجام این کار با سانتریفیوژهای پیشرفته، به ویژه به اصطلاح IR-6، پیشرفته‌ترین سانتریفیوژهایی است که ایران در آبشارهای عملیاتی نصب کرده است. از سال ۲۰۲۱، بازرسان بین‌المللی هیچ دیدی نسبت به تولید سانتریفیوژهای جدید ایران نداشته‌اند و نمی‌دانند ایران چند عدد دارد یا چند عدد دیگر می‌تواند بسازد و نصب کند تا غنی‌سازی نهایی مورد نیاز خود را برای حرکت سریع به سمت بمب تسریع کند. ساخت سانتریفیوژها به برخی مواد ویژه، مانند فیبر کربن و فولاد بسیار تخصصی نیاز دارد، اما اینها احتمالاً قبلاً در انبار جایی در زیر زمین هستند.

ولفستال گفت: «بسیار محتمل است که آنها پیش‌سازهای سانتریفیوژها را ذخیره کرده باشند و قبلاً گفته بودند که یک تأسیسات زیرزمینی جدید دارند. کاملاً ممکن است که آنها در حال غنی‌سازی اورانیوم باشند و ما از آن بی‌خبر باشیم.»

ترکیب حملات ایالات متحده و آنچه به نظر می‌رسد حداقل بقای جزئی برنامه هسته‌ای ایران و اجزای تشکیل‌دهنده آن است، به این معناست که ایران ممکن است به بمب نزدیک‌تر از هر زمان دیگری قبل یا در طول سال‌های برجام باشد، زمانی که به اصطلاح زمان گریز برای یک بمب حدود یک سال ارزیابی می‌شد. جامعه اطلاعاتی ایالات متحده تا همین ماه مارس به این نتیجه رسیده بود که ایران به طور فعال به دنبال تسلیحاتی کردن مواد هسته‌ای نیست، اما این محاسبات ممکن است اکنون با استناد خامنه‌ای به شبح «تسلیم ایران»، از بین رفته باشد. اکنون گریز، سرسام‌آور است.

واعظ گفت: «اگر ایران هنوز بیش از ۴۰۰ کیلو و یک دسته سانتریفیوژ IR-6 داشته باشد، گزینه فرار مخفیانه بیش از هر زمان دیگری در دسترس است.»

با نگاه به گذشته، ایالات متحده (و اسرائیل) احتمالاً با حفظ محدودیت‌های مذاکره‌شده بر توانایی ایران برای غنی‌سازی اورانیوم، در موقعیت بهتری برای مهار جاه‌طلبی‌های هسته‌ای ایران قرار داشتند. اما از سال ۲۰۱۸، و به ویژه در چند سال گذشته، ایران از فقدان محدودیت برای دستیابی به پیشرفت‌هایی استفاده کرده است که حتی با یک توافق دیپلماتیک جدید نیز نمی‌توان آنها را خنثی کرد. هیچ راهی برای بازگرداندن پیشرفت‌ها در دانش هسته‌ای، یا انباشت سانتریفیوژهای بسیار پیشرفته‌تر، به بطری وجود ندارد.

نفیو گفت: «شما نمی‌توانید استدلال صادقانه‌ای بکنید که ما بدون برجام در وضعیت بهتری هستیم.»

روز چهارشنبه، ترامپ گفت که ایالات متحده و ایران مذاکرات غیرمستقیم خود را با هدف حل بن‌بست هسته‌ای هفته آینده از سر خواهند گرفت. پنج دور قبلاً بر سر خطوط قرمز آشنا، از جمله اصرار ایران بر حق غنی‌سازی داخلی، به بن‌بست خورده بود و دور ششم پس از بمباران اسرائیل لغو شد. واعظ خاطرنشان کرد که مذاکرات بیشتر، یک اذعان ضمنی ایالات متحده است که مأموریت به طور کامل انجام نشده است.

او گفت: «اگر ایالات متحده مطمئن بود که برنامه هسته‌ای را نابود کرده است، چیزی برای مذاکره وجود نداشت. اما به دلیل آن سؤال باقی‌مانده، آنها مشتاق بازگشت به میز مذاکره هستند.»

او امیدوار است که هر دو طرف بتوانند خطوط قرمز خود را نرم‌تر کنند، با توقف احتمالی غنی‌سازی توسط ایران در حالی که ایالات متحده یک ائتلاف بین‌المللی برای غنی‌سازی اورانیوم منطقه‌ای را گرد هم می‌آورد که به همه طرف‌ها اجازه می‌دهد آبروی خود را حفظ کرده و از رویارویی نهایی اجتناب کنند.

واعظ گفت: «بی‌اعتمادی عمیق‌تر از هر زمان دیگری است، اما همیشه باید در برابر جایگزین‌ها سنجیده شود. ایران بسیار آسیب‌پذیر است – آنها در تنگنای اقتصادی شدیدی هستند، پدافند هوایی آنها از بین رفته، نیروهای نیابتی آنها به زانو درآمده‌اند. بنابراین حتی اگر به دولت ترامپ اعتماد نکنند، گزینه بهتری برای آنها در حال حاضر وجود ندارد.»