نشریه دیپلمات : «پیام سیاسی بزرگداشت بمباران بلگراد توسط چین و صربستان» | ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۴

در حالی که شی جین‌پینگ، رئیس‌جمهور چین، برای شرکت در مراسم یادبود هشتادمین سالگرد پایان جنگ جهانی دوم به مسکو سفر کرده بود، یک مراسم یادبود مشترک کمتر قابل توجه اما با این وجود مهم، در جای دیگری از اروپا برگزار شد.

در ساعت ۹ صبح روز ۷ مه، حدود صد چینی و ده‌ها صرب در مقابل مرکز فرهنگی چین در بلگراد جدید گرد هم آمدند. این مرکز در محل سفارت سابق چین در یوگسلاوی قرار دارد که در ۷ مه ۱۹۹۹، در جریان جنگ ناتو علیه یوگسلاوی، توسط بمب‌های هدایت‌شونده ماهواره‌ای پرتاب‌شده از یک بمب‌افکن رادارگریز B-2 ایالات متحده مورد حمله قرار گرفت. این بمباران ۲۰ کارمند سفارت را مجروح کرد و سه روزنامه‌نگار چینی را کشت.

پکن در آن زمان با عصبانیت واکنش نشان داد و ایالات متحده را به یک اقدام وحشیانه در آنچه دولت چین از ابتدا یک جنگ تجاوزکارانه غیرقانونی تلقی کرده بود، متهم کرد. در یک اقدام استثنایی، رهبری چین موجی از اعتراضات ضد آمریکایی را در سراسر کشور، که شامل محاصره سفارت ایالات متحده در پکن توسط ده‌ها هزار تظاهرکننده خشمگین بود، تأیید کرد.

واشنگتن با رد اتهامات سوءنیت، از آنچه آن را یک حادثه غم‌انگیز خواند، عذرخواهی کرد. با این حال، یک واقعیت برجسته این است که چند هفته پیش از بمباران، یک جنگنده رادارگریز آمریکایی توسط ارتش یوگسلاوی سرنگون شده بود. شایعاتی مبنی بر اینکه فناوری حیاتی رادارگریز بازیابی‌شده از لاشه هواپیما به چینی‌ها تحویل داده شده بود، یا اینکه سفارت چین به رئیس‌جمهور وقت یوگسلاوی، اسلوبودان میلوسویچ، کمک کرده بود، و اینکه این امر می‌توانست منجر به حمله تحت رهبری سیا به سفارت شود، پدیدار شد. چنین گزارش‌هایی هرگز تأیید نشده‌اند، اما به‌طور قطعی نیز رد نشده‌اند.

بزرگداشت شهدا

سه قربانی چینی – شائو یون‌هوان، خبرنگار خبرگزاری شین‌هوا، و شو شینگ‌هو و ژو یینگ، خبرنگاران روزنامه گوانگ‌مینگ دیلی، که همسر نیز بودند – فوراً توسط دولت چین شهید اعلام شدند. مقامات محلی یک تالار یادبود شهدا برای شو و ژو در زادگاه اولی ساختند که در سال ۲۰۱۰ به نام او تغییر نام داد. در سال ۲۰۲۲، این تالار یادبود در پاسخ به درخواست‌های عمومی بازسازی شد.

در بلگراد، دو لوح یادبود در محل سفارت سابق، وقایع غم‌انگیز ۷ مه ۱۹۹۹ را یادآوری می‌کنند: یکی توسط دولت شهرداری بلگراد در سال ۲۰۰۹ به مناسبت دهمین سالگرد بمباران نصب شده است؛ دیگری توسط دولت چین در سال ۲۰۱۶، زمانی که شی اولین سفر دولتی خود به صربستان را انجام داد و بلافاصله پس از ورود از این مکان بازدید کرد، برپا شد. فضای مقابل این مکان، میدان دوستی صربستان و چین نامگذاری شد.

مراسم بزرگداشت رسمی هفته گذشته در اینجا برگزار شد. میلیکا جورجویچ استامنکوفسکی، وزیر کار، امور کهنه‌سربازان و امور اجتماعی صربستان و لی مینگ، سفیر چین، تاج گل‌هایی را تقدیم کردند. شرکت‌کنندگان، که شامل وسنا ویدوویچ، معاون شهردار بلگراد و نمایندگان دیپلماتیک و نظامی چین بودند، یک دقیقه سکوت کردند و گل‌های رز سفید را بر روی لوحی که از ناظران می‌خواهد «شهدا را به یاد آورند و صلح را گرامی بدارند» قرار دادند.

تاج گل‌هایی نیز توسط دفاتر بلگراد شین‌هوا و گوانگ‌مینگ دیلی و همچنین تلویزیون دولتی چین و انجمن مستقل روزنامه‌نگاران صربستان تقدیم شد. رسانه‌های چینی و صربی در همان روز این رویداد را گزارش دادند.

بسیج گذشته

سفیر چین در سخنرانی خود پس از مراسم یادبود، یادآور شد که چگونه «جنایات ناتو حاکمیت چین و صربستان را نقض کرد، قوانین بین‌المللی و هنجارهای اساسی روابط بین‌الملل را زیر پا گذاشت و فجایعی را برای کشورهای منطقه به بار آورد که حتی امروز نیز از بین بردن آنها دشوار است.»

جورجویچ استامنکوفسکی نیز به همین ترتیب از بمباران به‌عنوان «جنایتی با ابعاد جهانی و پیامدهای پیش‌بینی‌نشده» سخن گفت و افزود که صربستان و چین «از ساختن جهانی که در آن تراژدی‌ها تکرار نشوند، دست نخواهند کشید.» وزیر صربستان اظهار داشت که این یادبود یادآور رنج مشترک و همچنین قدرت اتحاد امروز است.

در سال‌های اخیر، بزرگداشت سالانه سه شهید نه تنها نمادی از تاریخ قربانی شدن مشترک مردم چین و صربستان، بلکه نمادی از ارزش‌های مشترکی شده است که در قلب دوستی «آهنین» ادعایی پکن با بلگراد قرار دارد. مشابه یادبود جنگ جهانی دوم، بازیگران صرب و چینی از این بزرگداشت‌ها برای محکوم کردن «هژمونیسم و سیاست قدرت» (ایالات متحده) و ترویج یک سیستم حکمرانی جهانی «عادلانه و منصفانه‌تر» استفاده می‌کنند.

ویدوویچ، معاون شهردار بلگراد، نیز با ستایش از «پیوند ناگسستنی» بین مردم چین و صربستان، در سخنرانی خود تأکید کرد که «بزرگداشت امروز نه تنها یادآور این تراژدی، بلکه تأییدی بر مسیر مشترک ما به سوی آینده‌ای مبتنی بر همکاری و احترام متقابل است.»

پیامی که روز چهارشنبه در حساب اینستاگرام سفیر چین منتشر شد، جنایات ناتو را با سابقه سازنده چین در صربستان مقایسه می‌کرد. این پست نشان می‌داد که در حالی که ناتو پل‌ها، جاده‌ها و خطوط راه‌آهن متعددی را ویران کرد، چینی‌ها از آن زمان با بازسازی بسیاری از آنها به جامعه صربستان کمک کرده‌اند.

این پست تضاد قابل توجهی با تصمیم یک سال پیش شی مبنی بر عدم بازدید از این بنای یادبود، حتی با وجود حضور او در صربستان در بیست و پنجمین سالگرد بمباران، نشان می‌دهد. اقدام لحظه آخری شی – که مقدمات پیشرفته‌ای در محل انجام شده بود – با هدف جلوگیری از دامن زدن به تنش‌ها با ایالات متحده تفسیر شد. با این حال، به نظر می‌رسد بازیگران دولتی چین اکنون به مسیر قبلی یعنی فراخوانی این گذشته تاریک برای سیاست‌های امروزی بازگشته‌اند.

قهرمانان خلق

این مراسم بزرگداشت به‌شدت با احساسات چینی‌های بی‌شماری که برای ادای احترام و تقدیم گل به سه شهید از این بنای یادبود بازدید می‌کنند، همخوانی دارد.

روز پیش از مراسم یادبود ۲۰۲۵، بنای یادبود چینی از قبل با گل‌ها، پرچم‌های چین و اقلام دیگر پوشیده شده بود. در میان گل‌ها، یک عکس قاب‌شده از یک بمب‌افکن رادارگریز B-2 ایالات متحده قرار داشت؛ در کنار آن، یک عکس لمینت‌شده از اولین رزمایش آرایش دو ناو هواپیمابر چینی شاندونگ و لیائونینگ، که در اکتبر ۲۰۲۴ برگزار شد، دیده می‌شد. پیام روشن است: اکنون که چین به یک قدرت نظامی قوی تبدیل شده است، مردم چین اجازه نخواهند داد ایالات متحده و متحدانش دوباره چنین تجاوزاتی را مرتکب شوند.

اگرچه عکس‌ها و قاب در آستانه مراسم بزرگداشت برداشته شدند، اما در یک گل‌فروشی کوچک در محوطه مرکز فرهنگی چین، که توسط دولت چین توسعه یافته و نگهداری می‌شود و با تابلوهایی به زبان چینی و انگلیسی در خیابان مشخص شده است، فروخته می‌شوند.

صبح روز بعد از مراسم بزرگداشت، ماکت‌های مینیاتوری یک بمب‌افکن رادارگریز آمریکایی و یک جنگنده رادارگریز چینی جی-۲۰، که نمونه اولیه‌اش برای اولین بار در سال ۲۰۱۱ ارائه شده بود، بر روی لوح یادبود قرار داده شده بودند و شش موشک کوچک نیز به‌طور مرتب در کنار آنها چیده شده بودند. این ماکت‌ها را نیز می‌توان از گل‌فروشی خریداری کرد.

جدا از مهاجران چینی مستقر در بلگراد جدید و سایر ساکنان چینی‌تبار، تعداد قابل توجهی از گردشگران چینی که از بالکان بازدید می‌کنند، برای ادای احترام و گرفتن عکس در این بنای یادبود توقف می‌کنند.

در روز مراسم یادبود، اتوبوس‌های تور حامل گردشگران چینی از آلبانی، بوسنی و هرزگوین، کرواسی و مونته‌نگرو به‌طور متوالی در این میدان توقف کردند. یک زوج مسن در حالی که مرد دسته‌گلی با عکسی از یک جنگنده جی-۲۰ پیچیده شده در فویل، خریداری شده از مغازه مجاور، را تقدیم می‌کرد، در بنای یادبود عکس می‌گرفتند. برخی در بنای یادبود تعظیم می‌کردند یا سرودهای میهنی می‌خواندند.

گذشته‌ای مشترک

سایر گردشگران خارجی به‌ندرت در این مکان یادبود توقف می‌کنند. جدا از کسانی که تلاش عمدی می‌کنند، تنها چند صد گردشگری که سالانه برای تور خصوصی راهنمایی‌شده به زبان انگلیسی «ردیابی زخم‌های پایدار بمباران ناتو»، که توسط یک شرکت مسافرتی محلی ارائه می‌شود، ثبت‌نام می‌کنند، احتمالاً با این مکان یادبود منحصربه‌فرد روبرو می‌شوند.

به نظر نمی‌رسد صرب‌های عادی نیز علاقه چندانی به شهدای چینی داشته باشند. در حالی که بنای یادبود دولت بلگراد از چین به دلیل «حمایت و دوستی در سخت‌ترین زمان» برای مردم صربستان قدردانی می‌کند، تعداد کمی از صرب‌ها فراتر از شرکت‌کنندگان در مراسم یادبود ۷ مه در آنجا ادای احترام می‌کنند. علاوه بر گزارش‌های مختصری که توسط رسانه‌های طرفدار دولت منتشر می‌شود، مردم صربستان فرصت کمی برای آگاهی از این رویدادها دارند.

با این وجود، محتمل است که تا آنجا که از آنها آگاه هستند، اکثر صرب‌ها با این یادبودها همدلی داشته باشند. بسیاری دیدگاه‌های مثبتی نسبت به چین و روابط چین و صربستان دارند، به‌ویژه از زمان همه‌گیری کووید-۱۹، در حالی که دیدگاه‌های منفی نسبت به ناتو و سرخوردگی از اتحادیه اروپا رایج است.

این امر به‌ویژه برای نسل‌های قدیمی‌تر که شاهد بمباران‌ها بوده‌اند یا گزارش‌های خبری اعتراضات آتشین در چین پس از بمباران سفارت بلگراد را به یاد می‌آورند، صادق است. گفتگوها با تحلیلگران صرب و شهروندان محلی نشان می‌دهد که واکنش چین در آن زمان به‌عنوان یک ابراز همبستگی بین‌المللی نادر تلقی می‌شد.

ایجاد جاده‌ها و ایجاد نفوذ

صرب‌های جوان‌تر ممکن است با حضور تجاری چین در کشورشان آشناتر باشند. شرکت‌های چینی به‌شدت در پروژه‌های توسعه در سراسر صربستان مشارکت دارند. در بلگراد، این پروژه‌ها شامل ساخت یک پارکینگ زیرزمینی در ساختمان پارلمان صربستان در بلگراد و یک مرکز خرید وسیع اوراسیا در حومه غربی شهر است که جایگزین محله چینی‌های قدیمی شهر در بلوک ۷۰ شده است که سال گذشته در آتش سوخت.

چندین شرکت چینی دفاتر مرکزی محلی خود را در طبقات بالای ساختمانی که مرکز فرهنگی چین را در خود جای داده است، مستقر کرده‌اند. بارزترین آنها گروه شاندونگ های-اسپید (SDHS) است که اخیراً بزرگراه لایکواس-والیوو را تکمیل کرده و برای ساخت ایستگاه راه‌آهن جدید بلگراد جدید انتخاب شده است.

جاده قدیمی به فرودگاه نیکولا تسلا که اخیراً بازسازی شده است، امروز با مغازه‌ها، رستوران‌ها، سالن‌های KTV و سالن‌های ماساژ چینی پر شده است. بلگرادی‌ها مدت‌هاست به حضور آنها عادت کرده‌اند و دیگر چینی‌ها را تازه‌وارد یا بیگانه نمی‌دانند.

به‌جز نگرانی‌ها در مورد آلودگی محیط زیست و شرایط کار در پروژه‌های معدنی تحت مدیریت چین، صرب‌ها عموماً از مشارکت‌های چین در اقتصاد و زیرساخت‌های خود استقبال می‌کنند و به نظر نمی‌رسد نگران رقابت چین یا احتمال دخالت دولت چین باشند. همان‌طور که یک راهنمای محلی توضیح داد: «ممکن است روزی مجبور شویم بهایی برای این سرمایه‌گذاری‌ها بپردازیم، اما حداقل چینی‌ها ما را بمباران نمی‌کنند.»

آینده‌ای مشترک؟

سفر دولتی شی در سال ۲۰۲۴ شاهد انعقاد حدود ۳۰ قرارداد در زمینه‌هایی از جمله زیرساخت، تجارت، کشاورزی، آموزش و رسانه بود. دو طرف همچنین یک توافقنامه دوجانبه استرداد مجرمین امضا کردند.

بالای مرکز فرهنگی چین، در کنار رستورانی متعلق به یک هتل مجلل تحت مدیریت چین در طبقه دوم، ویترینی از ده‌ها دوربین فیلمبرداری نظارتی «عمیقاً هوشمند» ساخت شرکت چینی Uniview، شریک استراتژیک SDHS، قرار دارد.

این نمایش بسیاری از صرب‌ها را نگران نمی‌کند. تعداد کمی در مورد گسترش دوربین‌های نظارتی هوشمند عرضه‌شده توسط تولیدکنندگان چینی در شهرها، شهرک‌ها و روستاها، به‌ویژه از زمان همه‌گیری کووید-۱۹، ابراز نگرانی کرده‌اند.

تعداد کمی از صرب‌ها می‌دانند که ساختمان شاخص چینی در محل سفارت سابق چین، چندین انجمن چینی و چینی-صربی را نیز در خود جای داده است، از جمله یکی که با هدف ترویج «اتحاد مجدد» مسالمت‌آمیز چین با تایوان فعالیت می‌کند.

حتی تعداد کمتری از صرب‌ها نگران این موضوع خواهند بود. به هر حال، پکن قاطعانه از ادعای بلگراد در مورد کوزوو حمایت می‌کند و حمایت متقابل از موضع چین در مورد تایوان ممکن است برای بسیاری، از جمله در دولت، کاملاً طبیعی به نظر برسد.

شاید این تحولات نگاهی اجمالی به آنچه «آینده مشترک» بین پکن و بلگراد در پی خواهد داشت، ارائه دهد. آرمان‌های «سرنوشت مشترک» در گفتمان‌هایی درباره گذشته مشترک، مانند آنچه تجربیات جنگ جهانی دوم و مهم‌تر از همه برای چین و صربستان، بمباران بلگراد ارائه می‌دهد، رشد می‌کند.

از نامه امضاشده شی در پولیتیکا پیش از سفر دولتی او در سال ۲۰۲۴ تا دیدار بین شی و الکساندر ووچیچ، رئیس‌جمهور صربستان، در حاشیه مراسم بزرگداشت در مسکو در هفته گذشته، پیام‌رسانی ثابت و روشن بوده است: پکن و بلگراد به تقویت دوستی «آهنین» خود در مواجهه با چالش‌های ناشی از غرب برای چندجانبه‌گرایی، صلح جهانی و درس‌های تاریخ ادامه خواهند داد.