اکونومیست : «ترامپ می‌گوید جنگ تمام شده است. چگونه ۱۴ بمب ممکن است خاورمیانه را تغییر دهد» | ۴ تیر ۱۴۰۴

اعلام آتش‌بس و پیامدهای آن

او آمد، بمباران کرد و به جنگ پایان داد – یا حداقل دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، می‌خواهد جهان چنین باوری داشته باشد. دو روز پس از آنکه ناوگانی از بمب‌افکن‌های رادارگریز آمریکایی تأسیسات هسته‌ای عمیقاً مدفون ایران را هدف قرار دادند، آقای ترامپ از برقراری آتش‌بس «کامل و تمام‌عیار» در جنگ میان اسرائیل و ایران خبر داد. وی در پلتفرم «تروث سوشیال» خود نوشت: «مایلم به هر دو کشور، اسرائیل و ایران، به خاطر داشتن استقامت، شجاعت و هوشمندی برای پایان دادن به آنچه باید «جنگ ۱۲ روزه» نامیده شود، تبریک بگویم.»

گزارش‌ها حاکی از آن است که آقای ترامپ ابتدا موافقت اسرائیل را برای آتش‌بس جلب کرده و سپس این پیشنهاد را از طریق میانجی‌های قطری به ایران ارسال نموده است. آقای ترامپ اعلام کرد که ابتدا ایران خصومت‌ها را متوقف خواهد کرد و ۱۲ ساعت بعد اسرائیل نیز به همین ترتیب عمل خواهد نمود. او توضیح داد: «هر دو طرف صلح‌جو و محترم باقی خواهند ماند.» وی بعداً در مصاحبه با ان‌بی‌سی نیوز اظهار داشت که انتظار دارد این آتش‌بس «برای همیشه» پایدار بماند. با اعلام وزیر امور خارجه ایران مبنی بر عدم وجود توافق رسمی اما توقف درگیری‌ها در صورت اقدام مشابه از سوی اسرائیل، شاخص‌های سهام افزایش و قیمت نفت کاهش یافت. اما با پایان یافتن مهلت مقرر، گزارش شد که شلیک موشک‌های ایرانی در ساعات اولیه صبح منجر به کشته شدن سه نفر در جنوب اسرائیل شده است؛ اتفاقی که باید امیدوار بود آخرین شلیک سرکشانه در این درگیری‌ها بوده باشد.

عملیات چکش نیمه‌شب و واکنش ایران

این اعلامیه، جدیدترین مورد از مجموعه تحولات غافلگیرکننده از زمان آغاز حمله ناگهانی اسرائیل به ایران در تاریخ ۱۳ ژوئن به شمار می‌رود. جت‌های جنگنده اسرائیلی و سلول‌های اطلاعاتی، بسیاری از سامانه‌های پدافند هوایی ایران را از کار انداختند، دانشمندان هسته‌ای و ژنرال‌ها را ترور کردند و روند نابودی برنامه هسته‌ای گسترده ایران را که این کشور را در آستانه دستیابی به بمب هسته‌ای قرار داده بود، آغاز نمودند. ایالات متحده در تاریخ ۲۲ ژوئن با اجرای «عملیات چکش نیمه‌شب» وارد عمل شد. بمب‌افکن‌های بی-۲ یک مأموریت ۳۷ ساعته را از ایالت میزوری برای پرتاب ۱۴ بمب GBU-57 «نفوذگر مهمات عظیم» (MOP) بر روی تأسیسات غنی‌سازی اورانیوم در نطنز و به‌ویژه فردو به انجام رساندند. همچنین، حدود ۳۰ موشک کروز تاماهاوک که از زیردریایی شلیک شده بودند، به مجموعه‌ای از تأسیسات هسته‌ای در اصفهان اصابت کردند.

ایران روز بعد با شلیک ۱۴ موشک – به ازای هر بمب MOP آمریکایی – به پایگاه هوایی آمریکا در العدید قطر، پاسخی نمادین داد. رئیس‌جمهور در پیامی اعلام کرد که به جز یک موشک، بقیه رهگیری شده‌اند و به لطف هشدار زودهنگام ایران، کسی آسیب ندیده است. دو ساعت پس از این پیام، او آتش‌بس را اعلام کرد.

جی.دی. ونس، معاون رئیس‌جمهور، که هنگام اعلام آقای ترامپ در استودیوی فاکس نیوز حضور داشت، اظهار داشت که حمله آمریکا به اهداف خود دست یافته است. وی ادعا کرد: «ما می‌دانیم که آنها نمی‌توانند سلاح هسته‌ای بسازند.» او همچنین مدعی شد که ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران احتمالاً در جریان این حملات مدفون شده است.

سه پرسش کلیدی برای آینده منطقه

اکنون سه پرسش اساسی بر آینده منطقه سایه افکنده است: آیا آتش‌بس پایدار خواهد ماند؟ آیا توافق دیپلماتیک بعدی برای محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران حاصل خواهد شد؟ و آیا خاورمیانه پس از این جنگ، باثبات‌تر خواهد شد؟

ابتدا به آتش‌بس بپردازیم. نه اسرائیل و نه ایران رسماً توقف خصومت‌ها را تأیید نکرده‌اند، اما هر دو طرف دلایل قانع‌کننده‌ای برای پایان دادن به جنگ دارند. رژیم تئوکراتیک ایران مدت‌هاست شعار «مرگ بر آمریکا» سر می‌دهد، اما دهه‌هاست که تلاش کرده از رویارویی مستقیم با این ابرقدرت اجتناب ورزد و در عوض به شبه‌نظامیان نیابتی و دیپلماسی گاه‌به‌گاه تکیه کرده است. این رژیم در داخل کشور از محبوبیت چندانی برخوردار نیست، نیروهای مسلح آن در برابر اسرائیل ناتوان به نظر می‌رسند و متحدانش در سراسر منطقه تضعیف شده‌اند. با ورود آمریکا به جنگ، ایران ممکن است اکنون ترجیح دهد به التیام زخم‌های خود بپردازد.

در مورد اسرائیل، بعید است بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر، پس از ستایش از مداخله نظامی تاریخی آقای ترامپ، با وی مخالفت کند. علاوه بر این، منابع نظامی اسرائیل معتقدند که تقریباً تمامی اهداف موجود در فهرست خود را نابود کرده‌اند. در واقع، برخی تحلیلگران پیشنهاد کردند که اسرائیل حتی بدون برقراری آتش‌بس رسمی، اعلام پیروزی کرده و حملات به ایران را متوقف سازد. آقای نتانیاهو ممکن است اکنون احساس کند که به یک پیروزی تاریخی و تعیین‌کننده در برابر دشمن قسم‌خورده اسرائیل دست یافته است. از سوی دیگر، آقای ترامپ نیز پس از اطمینان دادن به مردم آمریکا مبنی بر عدم کشاندن آنها به یک «جنگ ابدی» دیگر، مشابه جنگ‌های عراق و افغانستان که همواره آنها را محکوم کرده است، تمایلی به ادامه جنگ نخواهد داشت.

آینده برنامه هسته‌ای ایران

در خصوص برنامه هسته‌ای، ایران فناوری‌ای را که به آن دست یافته است، فراموش نخواهد کرد. آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر ایران، که احساس تحقیر و خشم می‌کند، ممکن است به این نتیجه برسد که رژیم او برای بقا نیازمند سلاح هسته‌ای است. حتی اگر بخش عمده‌ای از تأسیسات هسته‌ای ایران نابود شده باشد، این برنامه ممکن است به صورت مخفیانه از سر گرفته شود. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) اعلام کرده است که از محل نگهداری ذخایر رسمی ۴۰۰ کیلوگرمی اورانیوم بسیار غنی‌شده (HEU) ایران با خلوص ۶۰ درصد اطلاعی ندارد. اگر ایران سانتریفیوژهای غنی‌سازی را پنهان کرده باشد، می‌تواند مواد شکافت‌پذیر با درجه تسلیحاتی (معمولاً ۹۰ درصد) را در مدتی نسبتاً کوتاه تولید کند. این مقدار برای ساخت ده بمب اتمی کافی خواهد بود.

توافق هسته‌ای که در سال ۲۰۱۵ توسط رئیس‌جمهور باراک اوباما امضا شد، به ایران اجازه می‌داد یک برنامه غنی‌سازی محدود را تحت نظارت‌های بین‌المللی ادامه دهد. هدف از این توافق آن بود که ایران همواره حدود یک سال از توانایی تولید مواد شکافت‌پذیر کافی برای ساخت یک بمب فاصله داشته باشد. آقای ترامپ در دوره نخست ریاست جمهوری خود این توافق را لغو کرد و در آستانه حمله اسرائیل، برآورد می‌شد که ایران تنها چند روز یا چند هفته تا چنین «گریز هسته‌ای» فاصله دارد. این نگرانی با انتشار گزارش‌های اطلاعاتی مبنی بر آغاز فعالیت ایران برای تسریع فرآیند ساخت کلاهک هسته‌ای قابل نصب بر روی موشک، تشدید شد.

در مذاکرات اخیر با ایران، آقای ترامپ خواستار شرایطی نزدیک به «غنی‌سازی صفر» شده است. استیو ویتکوف، فرستاده ویژه او، توافقی آبرومندانه را پیشنهاد کرد که به ایران اجازه می‌داد به عنوان بخشی از یک کنسرسیوم منطقه‌ای در خارج از کشور، به غنی‌سازی اورانیوم بپردازد. هنوز مشخص نیست که آیا چنین توافقی همچنان روی میز است یا اینکه اسرائیل یا ایران با آن موافقت خواهند کرد.

ثبات منطقه‌ای و نقش ملاها

آخرین پرسش، مسئله گسترده‌تر ثبات منطقه‌ای و امکان برقراری آن در حالی است که ملاهای انقلابی در تهران همچنان در قدرت هستند. اگر اسرائیل یک برنامه هسته‌ای مخفیانه را شناسایی کند، ناگزیر خواهد بود با یا بدون کمک آمریکا، مجدداً وارد عمل شود. همچنین، پس از بیش از یک سال جنگ با متحدان و نیروهای نیابتی رژیم ایران و دفع موشک‌ها از سوی ایران، لبنان و یمن، اسرائیل خواهان اعمال محدودیت‌هایی بر سلاح‌های متعارف ایران و حمایت این کشور از شبه‌نظامیان خواهد بود.

برخی در اسرائیل و آمریکا بر این باورند که آرامش در نهایت تنها با سقوط آقای خامنه‌ای تضمین می‌شود. در تاریخ ۲۳ ژوئن، اسرائیل با بمباران زندان بدنام اوین و مقر شبه‌نظامیان بسیج که اعتراضات ضد رژیم را سرکوب کرده‌اند، تلاش کرد تا ابزارهای سرکوب رژیم را تضعیف کند. ایرانیان به درخواست‌های اسرائیل برای قیام علیه ملاهای سالخورده توجهی نکردند. این امر همواره در شرایطی که بمب‌ها فرو می‌ریختند، خیالی واهی به نظر می‌رسید. اما اگر جنگ پایان یابد و ایرانیان شروع به محاسبه هزینه خطاهای آیت‌الله کنند، ممکن است هنوز واکنشی شدید در داخل کشور شکل بگیرد. تا آن زمان، اسرائیل و متحدان عرب از آمریکا خواهند خواست که به تضمین امنیت منطقه ادامه دهد.

با اجرای عملیات چکش نیمه‌شب، آمریکا نقش انکارناپذیر خود را به نمایش گذاشت. اما بسیاری در دولت ترامپ خواهان آن هستند که آمریکا از ایفای نقش پلیس جهان عقب‌نشینی کند یا حداقل منابع خود را در اقیانوس آرام برای مهار چین متمرکز سازد. آقای ونس، که صدای مهمی در میان این گروه از «محدودکنندگان» به شمار می‌رود، اظهار داشت که ماهیت رژیم ایران موضوعی است که مردم ایران باید درباره آن تصمیم بگیرند. اما وی افزود: «اگر ایران در آینده ناامیدانه به دنبال ساخت سلاح هسته‌ای باشد، آنگاه ناگزیر خواهد بود با ارتش بسیار بسیار قدرتمند آمریکا روبرو شود.» یک مداخله چشمگیر و به دنبال آن یک آتش‌بس چشمگیر، هنوز به معنای برقراری صلح پایدار نیست.