مجله فارن افرز: «رواندا تا کجا در کنگو پیش خواهد رفت؟» | ۱۳ اسفند ۱۴۰۳
پیشروی رواندا در کنگو و انفعال غرب؛ آیا جنگ سوم کنگو در راه است؟
⏳مدت زمان مطالعه: ۸ دقیقه | ✏️ناشر/نویسنده: فارن افرز / میکلا رانگ | 📅 تاریخ: ۳ مارس ۲۰۲۵ / ۱۳ اسفند ۱۴۰۳
⚠️ هشدار: بازنشر این مقاله با هدف ارائه دیدگاه‌های متنوع صورت گرفته و به معنای تأیید یا پذیرش مسئولیت دیدگاه‌های مطرح‌شده نیست.
—در میان بی‌عملی غرب، کیگالی در حال تجزیه همسایه خود و شعله‌ور کردن جنگی منطقه‌ای است
در سال ۱۹۶۳، نزدیک به سه دهه پس از پایان جنگ سرد، تقریباً سه دوجین از کشورهای مستقل تازه تأسیس آفریقایی در آدیس‌آبابا گرد هم آمدند تا سازمان وحدت آفریقا را تشکیل دهند. یکی از اصول اساسی که آنها پذیرفتند، لزوم احترام به مرزهای ملی موجود از دوره استعمار بود. عدم پایبندی به این اصل، به باور آنها، می‌توانست راه را برای ادعاهای ارضی پایان‌ناپذیر باز کند و قاره را از هم بدرد.
با این حال، از ژانویه به این سو، تصرف سریع و اشغال بخش‌های بزرگی از جمهوری دموکراتیک کنگو توسط رواندا و گروه شورشی M23 که از سوی آن حمایت می‌شود، نگرانی‌ها را در مورد به خطر افتادن این اصل برانگیخته است. طی دو ماه گذشته، M23 به همراه ۱۰,۰۰۰ تا ۱۲,۰۰۰ سرباز رواندایی، بخش‌هایی از شرق کنگو را که بیش از پنج میلیون نفر جمعیت دارد، تحت کنترل خود درآورده‌اند. در اواخر ژانویه، این گروه شورشی، گوما، بزرگ‌ترین شهر استان کیوو شمالی را تصرف کرد؛ کمتر از سه هفته بعد، بوکاوو، پایتخت کیوو جنوبی و یک فرودگاه کلیدی را نیز به کنترل خود درآورد و نیروهای کنگویی را از امکان دریافت تدارکات محروم کرد. دولت کنگو شمار کشته‌ها را تاکنون ۷,۰۰۰ نفر اعلام کرده است.
اهداف واقعی رواندا
گروه M23 ادعا می‌کند که به دنبال مقابله با گروه‌های افراطی هوتو است که نسل‌کشی رواندا را مرتکب شدند و سپس به شرق کنگو پناه بردند. اما سازمان ملل و کشورهای حامی مالی رواندا، مدت‌هاست که این توجیهات را رد کرده‌اند، آگاه از این که رواندا، کشوری با جمعیت متراکم و منابع طبیعی محدود، به طمع مواد معدنی قاچاق شده از کنگو به این کشور یورش برده است. نگران‌کننده‌تر اینکه، پل کاگامه، رئیس‌جمهور رواندا، در یک سخنرانی در سال ۲۰۲۳ ادعا کرد که مرزهای پیش از استعمار پادشاهی رواندا بسیار فراتر از مرزهای کنونی این کشور بوده است؛ به شمال تا اوگاندا، به جنوب تا بوروندی، و به غرب تا کنگو می‌رسیده‌اند.
آیا جهان آماده است که جلوی این پیشروی را بگیرد؟
مشاهده وقایع چند هفته اخیر، تحلیلگران و دیپلمات‌ها را به این فکر واداشته که آیا کاگامه تنها به دنبال بالکانیزه کردن کنگو است تا بتواند اهداف اقتصادی و سیاسی خود را پیش ببرد، یا اینکه واقعاً در تلاش است مرزهای دوران استعمار را بازنویسی کند. یک احتمال حتی دراماتیک‌تر نیز مطرح است: کاگامه ممکن است در حال برنامه‌ریزی برای تغییر رژیم در پایتخت کنگو، کینشاسا، باشد که در ۹۳۰ مایلی غرب قرار دارد.
واکنش ضعیف غرب
هرچند که حمله رواندا نگرانی‌های جهانی را برانگیخته است، اما قدرت‌های غربی و بین‌المللی به آهستگی واکنش نشان داده‌اند. پس از تصرف گوما توسط M23، مقامات آمریکایی و اروپایی بیانیه‌هایی در محکومیت این اقدام صادر کردند، اما اقدامات جدی‌تری صورت نگرفت. تنها در ۲۱ فوریه، پس از سقوط بوکاوو، شورای امنیت سازمان ملل قطعنامه‌ای صادر کرد که در آن حمله M23 محکوم و خواستار آتش‌بس فوری و خروج نیروهای رواندایی از خاک کنگو شد.
از آن زمان تاکنون، ایالات متحده یک وزیر کلیدی رواندا را تحریم کرده، بریتانیا اعلام کرده که کمک‌های دوجانبه به رواندا را به حالت تعلیق درآورده، و اتحادیه اروپا نیز گفته که در حال بررسی توافقی برای بهره‌برداری مشترک از مواد معدنی مهم با رواندا است. در عین حال، کشورهای آفریقایی در حال بررسی اعزام نیروی حافظ صلح منطقه‌ای دیگری به این منطقه هستند، هرچند که مشخص نیست چگونه می‌توانند در جایی که دو مأموریت پیشین شکست خورده‌اند، موفق باشند.
جنگ سوم کنگو؟
اگر M23 و حامیان رواندایی آن به پیشروی خود ادامه دهند، کشوری که هم‌اکنون نیز هفت میلیون آواره را میزبانی می‌کند، ممکن است درگیر جنگی بی‌ثبات‌کننده شود — جنگ سومی که از اواخر دهه ۱۹۹۰ تا کنون سابقه نداشته است. به همان اندازه مهم، با اجازه دادن به رواندا، که میلیاردها دلار کمک از اروپا، ایالات متحده، بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول دریافت کرده، تا به‌طور مؤثر بخش‌هایی از یک کشور همسایه را تصاحب کند، غرب خطر مشارکت در فروپاشی یکی از اصول اساسی نظم بین‌المللی را به جان می‌خرد.
تحلیلی از اهداف کاگامه
تحلیلگران می‌گویند که کاگامه با حمایت از M23 به دنبال دو هدف است: یکی دستیابی به منابع معدنی غنی شرق کنگو و دیگری ایجاد منطقه‌ای تحت کنترل رواندا در شرق این کشور. در ماه دسامبر ۲۰۲۴، یک هیئت کارشناسی در گزارشی به سازمان ملل اعلام کرد که یک “”اداره موازی”” در مناطق تحت کنترل M23 در کیوو شمالی در حال شکل‌گیری است؛ این شامل فرآوری سیستماتیک کلتان که به صورت قاچاق به رواندا منتقل می‌شود، نیز می‌شود.
این وضعیت به گونه‌ای است که به نظر می‌رسد یک طرح آماده‌سازی شده برای توسعه سرزمینی رواندا در حال اجراست؛ طرحی که توسط یک گروه شورشی مجهز به موشک‌های هدایت شونده لیزری ضد تانک و ضد پهپاد، که از طریق خطوط تدارکاتی رواندا تأمین شده‌اند، پیش می‌رود.
پیامدهای منطقه‌ای
این اقدامات رواندا ممکن است به یک بحران منطقه‌ای گسترده‌تر منجر شود. کشورهای همسایه نظیر اوگاندا، بروندی، و آنگولا به شدت نگران پیشروی‌های رواندا هستند. به ویژه، آنگولا که پیش از این به عنوان میانجی صلح میان رواندا و کنگو عمل می‌کرد، اکنون روابط پرتنشی با کیگالی دارد. رئیس‌جمهور آنگولا، ژوآو لورنسو، اعلام کرده که دیگر قصد ندارد نقش میانجی را ایفا کند.
در همین حال، دولت‌های آفریقایی نیز که به دلیل بحران‌های داخلی خود دچار ضعف نظامی هستند، نمی‌توانند واکنش مؤثری نشان دهند. برای مثال، آفریقای جنوبی پس از حمله M23 به گوما، ۱۴ نیروی صلح‌بان خود را از دست داد و مجبور به امضای توافقی شد که طی آن نیروهای باقیمانده خلع سلاح شدند.
موضع ضعیف اتحادیه آفریقا
پاسخ نهادهای چندجانبه نظیر اتحادیه آفریقا، جامعه شرق آفریقا (EAC) و جامعه توسعه جنوب آفریقا (SADC) نیز بسیار ضعیف بوده است. در اجلاس اوایل فوریه در تانزانیا، رهبران EAC و SADC نه تنها در محکومیت حضور نیروهای رواندایی در شرق کنگو به شورای امنیت سازمان ملل نپیوستند، بلکه از سرگیری مذاکرات صلح را نیز مورد تأیید قرار دادند. این وضعیت نشان می‌دهد که شعار “”راه‌حل‌های آفریقایی برای مشکلات آفریقایی”” اکنون بیش از هر زمان دیگری به نظر ناکارآمد می‌آید.
انفعال غرب
با توجه به ضعف کشورهای آفریقایی، واکنش غرب اهمیت بیشتری پیدا کرده است. در سال ۲۰۱۲، زمانی که نسخه پیشین M23 وارد گوما شد، مقاومت قاطع غربی‌ها عامل تعیین‌کننده‌ای بود. کشورهای اهداکننده اصلی، به همراه بانک جهانی، ۲۴۰ میلیون دلار کمک به رواندا را به حال تعلیق درآوردند و این فشار مالی باعث شد تا بحران خاتمه یابد. اما این بار، کشورهای اهداکننده به تعلل افتاده‌اند و کاگامه نیز از این تأخیرها به نفع خود استفاده کرده است.
به عنوان مثال، همزمانی حمله به گوما با آغاز دوره دوم دولت ترامپ احتمالاً تصادفی نبوده است. پیش از این، هیچ مقامی در غرب به اندازه آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه دولت بایدن، از حمایت رواندا از M23 انتقاد نکرده بود. اما تا ژانویه، واشنگتن سرگرم مسائل داخلی خود بود و کاگامه می‌دانست که ترامپ به احتمال زیاد همان اولویت‌های حقوق بشری سلف دموکرات خود را نخواهد داشت.
تلفات سنگین رواندا
با این حال، مداخله رواندا در کنگو هزینه‌های سنگینی برای این کشور داشته است. تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهند که گورستان نظامی کانومبه در کیگالی طی سه سال گذشته بیش از ۶۰۰ قبر جدید اضافه کرده است. منابع اطلاعاتی تخمین می‌زنند که تلفات نیروهای دفاعی رواندا به هزاران نفر برسد. در همین حال، اعضای دیاسپورای رواندا به طور مرتب با سربازان فراری تماس می‌گیرند که می‌گویند این جنگ‌های بی‌پایان برای کشور کوچک‌شان بی‌معنی است.
با این وجود، کاگامه که در انتخابات سال گذشته ۹۹.۱۸ درصد آرا را به دست آورد، خود را در موقعیتی قرار داده که تقریباً در برابر کاهش حمایت عمومی مصون است. در چنین شرایطی، جریان تابوت‌های بازگشتی به کیگالی تأثیر چندانی بر افکار عمومی ندارد.
آینده نامعلوم
سؤال اصلی این است که رواندا تا کجا پیش خواهد رفت؟ این کشور ممکن است به بالکانیزه کردن شرق کنگو قناعت کند، جایی که کیگالی به طور غیررسمی کنترل شهرها و اقتصاد غنی از منابع آن را در دست بگیرد. این سناریو می‌تواند عواقب سنگینی برای کنگو داشته باشد و منطقه را بیش از پیش بی‌ثبات کند.
در نهایت، تصمیم‌گیران در رواندا ممکن است به این نتیجه برسند که تغییر رژیم در کینشاسا بیشتر از آنکه سودی داشته باشد، دردسرساز است. اما تا زمانی که این تصمیم گرفته شود، کنگو همچنان در آستانه جنگی سوم و ویرانگر قرار دارد که پیامدهای آن نه تنها برای این کشور، بلکه برای کل منطقه شرق و مرکز آفریقا بسیار سنگین خواهد بود.
