نشریه اکونومیست: «معماران آفریقایی طرح‌های جالبی برای سیاره‌ای در حال گرم شدن دارند» | ۲۶ تیر ۱۴۰۴

آنها از همه چیز، از زمین‌های محلی گرفته تا موریانه‌ها الهام می‌گیرند

اولین چیزی که هنگام قدم گذاشتن از زیر آفتاب سوزان ساحل به درون گنبد سنگی لاتریتی متوجه می‌شوید، این است که چقدر خنک است. هیچ تهویه مطبوعی وجود ندارد، فقط سایه و تهویه طبیعی؛ گچ‌کاری هم در کار نیست. دیبدو فرانسیس کره، معمار آرامگاه جدید در واگادوگو، پایتخت بورکینافاسو، تلاش می‌کند تا تنها از آنچه در نزدیکی یافت می‌شود، استفاده کند. او می‌گوید: «من یک فرصت‌طلب مصالح ساختمانی هستم. به اطراف نگاه می‌کنم تا ببینم چه چیزی فراوان‌تر است و مردم چگونه از آن استفاده می‌کنند و سعی می‌کنم کار جدیدی انجام دهم.» نتیجه، ساختمانی چنان ساده، کم‌فناوری و زیباست که گویی وارد معبدی از دنیای باستان شده‌اید.

در سال ۲۰۲۲، آقای کره اولین معمار سیاه‌پوستی شد که جایزه معتبر پریتزکر (که معادل نوبل معماری محسوب می‌شود) را از آن خود کرد. او شناخته‌شده‌ترین فرد در میان گروهی از معماران آفریقایی است که ایده‌هایشان در لبه پیشرو این حرفه قرار دارد. به ویژه، آنها نشان می‌دهند که چگونه می‌توان برای سیاره‌ای در حال گرم شدن و تغییر، به طور پایدار ساخت‌وساز کرد؛ علاوه بر این، آنها این کار را با هزینه کم انجام می‌دهند. در زمانی که موسیقی، هنر و تلویزیون ساخت آفریقا در حال ورود به جریان اصلی فرهنگ جهانی است، معماری و طراحی این قاره نیز به طور فزاینده‌ای تأثیرگذار می‌شوند.

برای مدت طولانی، ایده‌ها در جهت مخالف جریان داشتند. از دهه ۱۹۵۰، بسیاری از مهم‌ترین ساختمان‌های عمومی در آفریقا به سبک مدرنیستی و در مقیاس عظیم بوده‌اند. «مدرنیسم استوایی» دوران پس از جنگ – سبکی الهام‌گرفته از کارکردگرایی رادیکال لوکوربوزیه، معمار سوئیسی‌تبار – راهی برای دولت‌های آفریقایی تازه‌استقلال‌یافته بود تا خود را در صحنه جهانی مطرح کنند، به گفته توسین اوشینوو، یک معمار نیجریه‌ای. اما معماران پشت این ساختمان‌ها، که بیشترشان اهل آفریقا نبودند، اغلب از مصالحی نامناسب برای اقلیم‌های محلی استفاده می‌کردند، مانند بتن (که می‌تواند در رطوبت ترک بخورد و تاول بزند) و شیشه تخت (که می‌تواند داخل ساختمان‌ها را به طرز طاقت‌فرسایی گرم کند).

ساختمان‌های براق هنوز هم جذابیت دارند: برخی از نخبگان آفریقایی «چیزی را می‌خواهند که در شمال جهانی یا دبی دیده‌اند»، به گفته کونله آدییمی، یک معمار نیجریه‌ای دیگر. این می‌تواند در بهترین حالت به یکنواختی کسل‌کننده و در بدترین حالت به تقلید ارزان منجر شود. به عنوان مثال، در اتیوپی، قلب تاریخی آدیس آبابا، پایتخت، در حال حاضر برای ایجاد آسمان‌خراش‌های بی‌روح و یکسانی که از خلیج [فارس] وارد شده‌اند، در حال تخریب است.

آقای کره و همتایانش راه دیگری را نشان می‌دهند. آنها به جای سبک‌ها و مصالح وارداتی از جاهای دیگر، از چیزهای فوری و آشنا الهام می‌گیرند. ظاهر روستایی مرکز جان رندل (JRC)، موزه‌ای که سال گذشته در لاگوس افتتاح شد، با هدف تداعی اندود گلی که قرن‌ها توسط یوروباها، یکی از بزرگترین گروه‌های قومی نیجریه، استفاده می‌شد، طراحی شده است. سئون اودووله، که JRC را طراحی کرده، می‌گوید بسیاری از ساختمان‌های جدید در لاگوس «جعبه‌های سفیدی هستند که از محیط اطراف خود جدا شده‌اند». او قصد دارد بناهایی را خلق کند که با «طبیعت و محیط فیزیکی» در هماهنگی باشند.

بازگشت به زمین

سومایا والی، یک معمار اهل آفریقای جنوبی که در طراحی‌های اخیر خود از سیستم‌های خنک‌کننده تپه‌های موریانه الهام گرفته است، نیز همینطور فکر می‌کند. و مریم ایسوفو، از نیجر، یک طراحی زاویه‌دار برای مرکز ریاست‌جمهوری الن جانسون سیرلیف در لیبریا بر اساس کلبه‌های سنتی پالاوا ایجاد کرد که سقف‌هایشان باران‌های سنگین رایج در این کشور را منحرف می‌کند. او در سال ۲۰۲۲ در فهرست نهایی جایزه معتبر آقاخان قرار گرفت.

آقای کره تحت تأثیر توماس سانکارا، رئیس‌جمهور سابق بورکینافاسو، بود که موعظه خودکفایی ملی می‌کرد. (این آرامگاه بخشی از یادبود سانکاراست که در سال ۱۹۸۷ در همین مکان ترور شد.) از نظر طراحی، این به معنای انتخاب‌های هوشمندانه است. آقای کره از آجرهای خاکی-رسی استفاده می‌کند که می‌تواند بین ۲۰ تا ۷۰ درصد کمتر از معادل‌های بتنی هزینه داشته باشد.

ایده‌های این معماران مخاطبان گسترده‌ای پیدا کرده است. در سال ۲۰۲۳، در دوره قبلی بی‌ینال معماری ونیز، شاید مهم‌ترین رویداد این صنعت، بیش از نیمی از شرکت‌کنندگان از آفریقا و دیاسپورای آن بودند. آقای کره در هاروارد و ییل تدریس کرده است. مارتینو استیرلی از موزه هنر مدرن نیویورک می‌گوید: «این یک لحظه منحصر به فرد است. ما این نسل فوق‌العاده هیجان‌انگیز از معماران آفریقایی را داریم که به صورت محلی ساخته‌اند، اما تأثیر جهانی دارند.»

این در سفارش‌هایی که معماران آفریقایی دریافت می‌کنند، مشهود است. اولین پروژه بزرگ آقای کره در آمریکا، موزه هنر لاس وگاس است که انتظار می‌رود در سال ۲۰۲۸ افتتاح شود؛ این پروژه از صحرای نوادای نزدیک الهام خواهد گرفت. خانم والی در حال طراحی پلی در بلژیک است که به قایق‌های رودخانه‌ای سنتی کنگو اشاره خواهد داشت.

همانطور که برنامه‌ریزان شهری به آینده و همچنین تأثیر فعلی ساخت‌وساز بر آب‌وهوا می‌اندیشند، به مصالح و روش‌های این قاره نگاه می‌کنند. (در نظر بگیرید که تولید سیمان حدود ۸ درصد از انتشار جهانی دی‌اکسید کربن را تشکیل می‌دهد.) آقای آدییمی برای «شهرهای آبی» خود – سکونتگاه‌های شناوری که در پاسخ به کمبود زمین در کلان‌شهرهای در حال رشد سریع مانند لاگوس و همچنین بالا آمدن سطح دریاها طراحی شده‌اند – به رسمیت شناخته‌شدگی بین‌المللی دست یافته است.

نوآوری‌های طراحی که در آفریقا پیشگام شده‌اند، در جاهای دیگر نیز در حال رواج هستند. تکنیک‌های «سرمایش غیرفعال» از نوعی که در این آرامگاه استفاده شده، به طور فزاینده‌ای در کشورهای گرم سراسر جهان رایج شده‌اند. معماران غربی مانند دیوید چیپرفیلد، که در سال ۲۰۲۳ جایزه پریتزکر را برد، از همان مصالح ساختمانی پایدار مانند خاک کوبیده و رس استفاده می‌کنند. آقای کره می‌گوید چنین رویکردهایی اغلب در دوران رشد او در بورکینافاسو در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ به عنوان «عقب‌مانده» مورد تمسخر قرار می‌گرفتند. اکنون، بیش از هر زمان دیگری، آنها آینده هستند.