اندیشکده چتم هاوس : «مقابله با فساد در نیجریه» | ۲۸ اسفند ۱۴۰۳
چتم هاوس می‌گوید برای مقابله مؤثر با فساد در نیجریه باید به جای کمپین‌های مقطعی، شبکه‌ای از الگوهای رفتاری و سازمان‌های اصلاح‌طلب شکل گیرد.
⏳ مدت زمان مطالعه: ۹ دقیقه | ✏️ ناشر/نویسنده: چتم هاوس / دکتر لینا کُنی هوفمن | 📅 تاریخ: ۱۸ مارس ۲۰۲۵ / ۲۸ اسفند ۱۴۰۳
⚠️ هشدار: بازنشر این مقاله با هدف ارائه دیدگاه‌های متنوع صورت گرفته و به معنای تأیید یا پذیرش مسئولیت دیدگاه‌های مطرح‌شده نیست.
چکیده
با وجود برخی موفقیت‌ها در اصلاحات ضد فساد، فساد برای مدت طولانی مانع از توسعه نیجریه بوده و دموکراسی، حکمرانی و رشد اقتصادی کشور را تضعیف کرده و اعتماد عمومی به نهادها را از بین برده است. تحلیل تلاش‌های نیجریه در مقابله با فساد طی ۲۵ سال گذشته، روندی ناپایدار و متزلزل را نشان می‌دهد که غالباً تحت تأثیر سیاسی‌سازی، ضعف نهادها و استانداردهای دوگانه میان رهبران قرار گرفته است. در عوض، ماهیت فراگیر فساد، به شکل‌گیری نظامی از رانت‌خواری سیاسی و مصونیت انجامیده، تلاش‌ها برای اجرای مؤثر سیاست‌ها را تضعیف کرده و مانع از ایجاد سازوکارهای قدرتمند پاسخگویی شده است.
بر اساس یافته‌های حاصل از هر چهار دوره نظرسنجی خانوار پروژه هنجارهای اجتماعی و حکمرانی پاسخگو (SNAG) و پژوهش‌های پشتیبان آن، این مقاله بر لزوم تغییر رویکرد در مقابله با فساد تأکید می‌کند؛ از کارزارهای پراکنده و مجزا به سوی استراتژی‌ای مشارکتی و مبتنی بر شبکه. به‌ویژه، مقاله بر نقش حیاتی «الگوهای سلامت اخلاقی» – افرادی قابل اعتماد که در برابر فساد ایستادگی کرده و درون نهادها، دولت و جامعه نیجریه، اصلاحات و تغییرات رفتاری را رهبری می‌کنند – تأکید دارد؛ حتی در شرایطی که با چالش‌های عظیم و هزینه‌های شخصی قابل توجهی روبرو هستند.
نهادها ذاتاً الزام‌آور نیستند؛ اصلاحات نیز خودبه‌خود اجرا نمی‌شوند. در نظام‌های فاسد، افراد قابل‌اعتماد، توانمند و تأثیرگذار برای کاشتن هنجارهای جدید (الگوسازی و مرئی‌سازی رفتارهای مثبت) و تسریع در تغییر، حیاتی هستند. ترک هنجارها و رویه‌های تثبیت‌شده، اغلب هزینه‌بر است و نیازمند کسانی است که حاضرند پیش‌قدم شوند و نشان دهند که می‌توان به شکل دیگری عمل کرد. این افراد، بار اولیه خطر و هزینه‌های مقابله با فساد را بر عهده می‌گیرند، حتی در برابر فشارهای شدید اجتماعی و سیاسی.
۰۱ | مقدمه
فساد، بحرانی از اعتماد را در نهادها و جامعه نیجریه ایجاد کرده است. تلاش‌هایی که از پایان حکومت نظامی در اواخر دهه ۱۹۹۰ برای مقابله با فساد انجام شده، نتایجی ناهموار به همراه داشته‌اند؛ چرا که اغلب تحت تأثیر سیاسی‌سازی، ضعف نهادها و استانداردهای دوگانه در میان رهبران قرار گرفته‌اند. شکست در کاهش فساد، منجر به رانت‌خواری سیاسی و مصونیت شده و در نتیجه این تصور را در میان شهروندان تقویت کرده است که عاملان فساد پاسخگو نیستند و کسانی که با آن مقابله می‌کنند، با خطرات بیشتری مواجه‌اند. بسیاری از نیجریه‌ای‌ها تمایل دارند با فساد مقابله کنند، اما احساس می‌کنند این بهایی است که باید برای انجام امور بپردازند.
با تکیه بر پژوهش‌های پروژه «هنجارهای اجتماعی و حکمرانی پاسخگو» چتم هاوس – از جمله چهارمین نظرسنجی سالانه ملی خانوار که در سال ۲۰۲۳ با همکاری اداره آمار ملی نیجریه انجام شد – این مقاله پژوهشی بر لزوم تغییر رویکرد در مبارزه با فساد تأکید می‌کند. به‌ویژه، شواهدی ارائه می‌دهد مبنی بر اینکه گرد هم آوردن اصلاح‌طلبان از بخش‌های مختلف در نیجریه می‌تواند به تغییر هنجارهای اجتماعی زیرساختی که فساد را تداوم می‌بخشند، کمک کرده و به عنوان محرک اصلاحات پایدار عمل کند.
این مقاله بر پتانسیل «الگوهای سلامت اخلاقی» برای تحقق این هدف تأکید دارد. نهادها الزام‌آور نیستند؛ اصلاحات نیز خودبه‌خود اجرایی نمی‌شوند. در نظام‌های آلوده به فساد، ارزش‌هایی مانند سلامت اخلاقی، شفافیت و خدمت عمومی، نیازمند افراد معتبر و توانمندی هستند که آن‌ها را به نمایش بگذارند. بنابراین، این مقاله طرحی عملی ارائه می‌کند – که در نهادها و بخش‌های مختلف قابل اعمال است – برای حمایت از الگوهای سلامت اخلاقی در نیجریه و تقویت صدای آن‌ها در مبارزه با فساد.
۰۲ | بیست‌وپنج سال اصلاحات ضد فساد در نیجریه
با وجود برخی موفقیت‌های حاصل‌شده، بررسی تلاش‌های نیجریه برای مقابله با فساد طی ۲۵ سال گذشته نشان می‌دهد که پیشرفت‌ها ناپایدار بوده‌اند و غالباً به‌دلیل سیاسی‌سازی، ضعف نهادی و استانداردهای دوگانه در میان رهبران، متوقف یا عقب‌گرد داشته‌اند. ماهیت فراگیر فساد به جای ایجاد اصلاحات اساسی، منجر به تثبیت شبکه‌های رانت‌خواری سیاسی و مصونیت شده است؛ ساختارهایی که توانایی اجرای مؤثر سیاست‌ها را تضعیف کرده و مانع از ایجاد مکانیزم‌های قدرتمند پاسخگویی شده‌اند.
تحلیل این بازه تاریخی، به‌روشنی نشان می‌دهد که نبود نهادهای مستقل و عدم تداوم سیاسی در نیجریه، هرگونه اصلاحات ساختاری در زمینه فساد را با مشکل روبرو کرده است. اگرچه گاه‌به‌گاه رهبران و مقامات، وعده‌هایی برای مقابله با فساد داده‌اند، اما در عمل، ساختارهای نهادی لازم برای نظارت، شفافیت و مجازات رفتارهای فاسد، تضعیف یا نادیده گرفته شده‌اند. این وضعیت منجر به بی‌اعتمادی عمومی شده و در بسیاری موارد، مشارکت شهروندان در فرایندهای ضد فساد را کاهش داده است.
۰۳ | بحران اعتماد: نتایج چهارمین نظرسنجی ملی خانوار
چهارمین نظرسنجی خانوار پروژه SNAG، تصویری روشن از عمق بحران فساد در نیجریه ارائه می‌دهد. طبق این نظرسنجی، ۵۹.۲ درصد از پاسخ‌دهندگان باور داشتند که «قدرت» در جامعه‌شان مهم‌تر از «صداقت» تلقی می‌شود. همچنین، ۶۱.۵ درصد اعتقاد داشتند که دیگران حاضرند برای به‌دست‌آوردن منابع کمیاب، اصول اخلاقی خود را زیر پا بگذارند.
این داده‌ها نشان می‌دهند که بسیاری از مردم، جامعه و کشور خود را محیط‌هایی می‌دانند که در آن‌ها، صداقت و سلامت اخلاقی در اولویت قرار ندارند. در چنین فضایی، کنار گذاشتن ارزش‌های فردی، عملی پذیرفته‌شده، مجاز یا حتی اجتناب‌ناپذیر تلقی می‌شود. این نگرش‌ها نه‌تنها به تداوم فساد دامن می‌زنند، بلکه موجب عادی‌سازی رفتارهای غیر اخلاقی در تعاملات روزمره می‌شوند.
با این حال، بخش دیگری از نتایج این نظرسنجی، جنبه‌ای امیدوارکننده را نیز نشان می‌دهد: ۷۳.۴ درصد از پاسخ‌دهندگان موافق بودند که «اکثر مردم در جامعه‌شان وقتی می‌بینند شخصی مورد سوءاستفاده قرار می‌گیرد، احساس بدی دارند». این یافته نشان‌دهنده وجود ارزش‌های مشترک چون همدلی، انصاف و میل به عدالت است که هنوز در بطن جامعه زنده‌اند.
این تضاد در نگرش‌ها، رابطه‌ای پیچیده و دوگانه میان مردم نیجریه و فساد را نشان می‌دهد. بسیاری، فساد را یک مشکل واقعی می‌دانند، اما در عین حال احساس می‌کنند که مقابله با آن بی‌فایده یا پرهزینه است. آن‌ها گاه احساس می‌کنند که فساد، بهایی است برای «انجام دادن کارها». تداوم این وضعیت، نگاه مردم را به برنامه‌های اصلاحی دولت مشکوک کرده و باعث شده که بسیاری نسبت به صداقت این تلاش‌ها و امکان موفقیت‌شان تردید داشته باشند.
۰۴ | الگوهای سلامت اخلاقی: چه کسانی هستند و چه می‌کنند؟
الگوهای سلامت اخلاقی – افرادی معتبر، توانمند و متعهد به اصلاحات – نقش کلیدی در تغییر هنجارهای اجتماعی دارند که به‌طور سنتی، فساد را پذیرفتنی جلوه می‌دهند. این افراد، نه‌تنها رفتار مثبت را الگوسازی و مرئی‌سازی می‌کنند، بلکه با انجام این کار، امکان تغییر را به دیگران نشان می‌دهند.
در سیستم‌های فاسد، که در آن‌ها هنجارهای منفی تثبیت شده‌اند، پیشگام شدن برای رفتار درست، مستلزم شجاعت و هزینه‌های شخصی قابل توجهی است. افرادی که تصمیم می‌گیرند برخلاف جریان رایج عمل کنند، غالباً با فشارهای سیاسی، تهدیدهای شخصی و حتی آسیب‌های حرفه‌ای روبرو می‌شوند. با این حال، این افراد با به چالش کشیدن الگوهای رایج، مسیر را برای دیگران هموار می‌کنند و بذر تغییر را در نهادها و جوامع می‌کارند.
این دسته از افراد، در دولت، جامعه مدنی، نهادهای حرفه‌ای، رسانه‌ها، دانشگاه‌ها و حتی در میان شهروندان عادی حضور دارند. ویژگی مشترک آنان، صداقت، شهامت، و تعهد به ارزش‌هایی چون پاسخگویی و شفافیت است. آن‌ها نه‌تنها فساد را محکوم می‌کنند، بلکه با رفتارشان نشان می‌دهند که مسیر دیگری نیز ممکن است.
۰۵ | طرحی برای اقدام علیه فساد
برای حمایت از این الگوها و تقویت نفوذ آن‌ها، مقاله حاضر مجموعه‌ای از توصیه‌های اجرایی ارائه می‌دهد:
- اجرای اصلاحات قانونی برای تغییر هنجارها و برآورده کردن انتظارات عمومی از عدالت و پاسخگویی. از جمله: الزام مقامات به اعلام دارایی‌های عمومی و دسترسی آزاد مردم به این اطلاعات. همچنین، تقویت نهادهایی مانند دفتر منشور اخلاقی و همکاری مؤثر میان نهادهای ضد فساد و بانک‌ها برای افزایش شفافیت در مدیریت دارایی‌های بازگردانده شده.
- محافظت از الگوهای سلامت اخلاقی در برابر انتقام‌جویی، از طریق برنامه‌های جامع حمایتی شامل کانال‌های گزارش‌دهی محرمانه، پشتیبانی‌های قانونی، پروتکل‌های ایمنی و مراقبت‌های روانی. تصویب فوری قانون حمایت از افشاگران توسط مجلس ملی، برای به رسمیت شناختن افشاگری به عنوان عملی شجاعانه و ارزشمند، حیاتی است. همچنین، ایجاد دادگاه‌های ویژه برای رسیدگی سریع به پرونده‌های فساد می‌تواند موجب تسریع فرآیند قضایی و تغییر نگاه عمومی نسبت به مبارزه با فساد شود.
- استفاده از فناوری برای افزایش شفافیت در سطوح ایالتی و محلی؛ با بهره‌گیری از سیستم‌های مناقصه الکترونیکی، دفاتر حسابرسی مستقل، و چارچوب‌های قانونی برای ردیابی بودجه پروژه‌ها. این ابزارها، پاسخگویی جمعی را تقویت کرده و مشارکت شهروندان در حکمرانی را افزایش می‌دهند.
- ترویج ارزش‌های اخلاقی در نسل جوان با الگوسازی و روایت داستان‌های افرادی که در برابر فساد ایستادگی کرده‌اند. چنین الگوسازی‌هایی موجب نهادینه‌شدن فرهنگ سلامت اخلاقی و پاسخگویی در جامعه می‌شوند.
- آموزش مهارت‌های دیپلماتیک و استراتژیک برای الگوهای سلامت اخلاقی تا بتوانند با چالش‌های سیاسی و فردی مواجه شوند. آموزش رهبری باید شامل اخلاق، تصمیم‌گیری، ارزیابی ریسک و تجارب موفق گذشته باشد.
- ایجاد شبکه‌های حمایتی برای گرد هم آوردن اصلاح‌طلبان، تقویت صداهای آنان، تبادل تجربه و انسجام ارزش‌ها. این شبکه‌ها باید شامل همکاری میان دولت، سازمان‌های غیردولتی و ائتلاف‌های چند ذی‌نفع باشند.
- جلب حمایت بین‌المللی برای اعمال مجازات‌های اجتماعی مؤثر – به‌ویژه پس از تعلیق اجرای قانون مقابله با فساد خارجی در ایالات متحده. دیگر شرکای نیجریه، مانند بریتانیا، باید بودجه بیشتری را برای نهادهای ضد فساد فراهم کنند تا امکان تحقیق و پیگیری مؤثر فراهم گردد. همچنین، اعمال ممنوعیت ویزا برای مقامات مرتبط با فساد می‌تواند هزینه‌های شخصی فساد را بالا برده و پاسخگویی اجتماعی را افزایش دهد.
درباره نویسنده
دکتر لینا کُنی هوفمن، پژوهشگر ارشد در برنامه آفریقای چتم هاوس است. او بر موضوعات مرتبط با فساد، حکمرانی، نهادهای عمومی و تغییرات هنجاری در کشورهای آفریقای غربی تمرکز دارد. هوفمن همچنین دارای تجربه میدانی در نیجریه و سایر کشورهای منطقه بوده و در زمینه طراحی و پیاده‌سازی پروژه‌های پژوهشی و تحلیلی با سازمان‌های بین‌المللی همکاری داشته است.
قدردانی
این مقاله بخشی از پروژه «هنجارهای اجتماعی و حکمرانی پاسخگو» (SNAG) در برنامه آفریقای چتم هاوس است. این پروژه با حمایت بنیاد مک‌آرتور (MacArthur Foundation) اجرا می‌شود. نگارنده از تمام همکاران پژوهشی، مشاوران محلی، و مشارکت‌کنندگان در نظرسنجی خانوار در سراسر نیجریه که داده‌ها، تحلیل‌ها و دیدگاه‌های خود را با این تحقیق به اشتراک گذاشتند، قدردانی می‌کند.
