نشریه دیپلمات : “وقتی آسیای مرکزی به واشنگتن آمد” | ۱۷ آبان ۱۴۰۴

⏳ مدت زمان مطالعه: ۱۱ دقیقه | ✏️ ناشر/نویسنده: The Diplomat / Catherine Putz | 📅 تاریخ: November 07, 2025 / ۱۷ آبان ۱۴۰۴

⚠️ هشدار: بازنشر این مقاله با هدف ارائه دیدگاه‌های متنوع صورت گرفته و به معنای تأیید یا پذیرش مسئولیت دیدگاه‌های مطرح‌شده نیست.

به غیر از پرچم‌های کشورهای آسیای مرکزی که بر فراز ورودی برخی از شیک‌ترین هتل‌های مرکز شهر واشنگتن دی.سی. به اهتزاز درآمده بود و تعداد بیشتر از حد معمول مردان با کت و شلوارهای تیره که در بیرون هتل‌ها به زبان‌های ازبکی، روسی یا قزاقی صحبت می‌کردند، یک شهروند عادی واشنگتن کمتر متوجه می‌شد که در تاریخ ۶ نوامبر – برای اولین بار در تاریخ – هر پنج رئیس‌جمهور آسیای مرکزی در کاخ سفید مورد استقبال قرار گرفتند.

اما در بحبوحه تعطیلی فزاینده خصمانه دولت، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، به صورت جداگانه از رهبران قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان در دفتر بیضی استقبال کرد – و برای یک شام ساعت ۷ عصر در اتاق شرقی با آنها گرد هم آمد.

این رویداد برجسته، هیجان واقعی را در میان کسانی که در واشنگتن در زمینه آسیای مرکزی کار می‌کنند و همچنین در میان مردم آسیای مرکزی که مدت‌ها خواهان توجه این پایتخت دوردست بودند، برانگیخت. تمرکز بیش از حد این اجلاس بر معامله‌گری، با تأکید ویژه بر مواد معدنی حیاتی و خریدهای هواپیما، به تیتر اخبار تبدیل شد.

پیشینه فرمت C5+1

C5+1 یک فرمت کمتر مورد توجه است اما اکنون یک دهه است که سیاست آمریکا در قبال آسیای مرکزی را شکل داده است. این فرمت که پنج کشور آسیای مرکزی و ایالات متحده را گرد هم می‌آورد، شاهد تعامل مستمر، هرچند نه همیشه برجسته، بوده است که در پی همه‌گیری کووید-۱۹ در سال ۲۰۲۰ و دوباره پس از تهاجم روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲، عمیق‌تر شد. از سال ۲۰۱۵، وزرای خارجه شش کشور تقریباً سالانه، معمولاً در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل، دیدار کرده‌اند. در سال ۲۰۲۲ یک دبیرخانه تأسیس شد که نشان از بلوغ این فرمت دارد.

در سال ۲۰۲۳، جو بایدن، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، میزبان اولین نشست سران C5+1 بود که آن هم در نیویورک در بحبوحه شلوغی مجمع عمومی سازمان ملل برگزار شد.

مانند همیشه، زمینه مهم است و چندلایه است. زمینه بین‌المللی را باید در نظر گرفت: برنامه‌های خروج آمریکا از افغانستان، که در اوت ۲۰۲۱ به وقوع پیوست، نوعی بازنگری را برای سیاست آمریکا در آسیای مرکزی به راه انداخت. تهاجم تمام‌عیار روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲ تأثیرات بی‌شمار و پیچیده‌ای بر آسیای مرکزی داشته است؛ همچنین اهمیت منطقه را در چشم آمریکا بازتعریف کرده است. به طور مشابه، سلطه همه‌جانبه چین بر زنجیره‌های تأمین مواد معدنی حیاتی – و خطرات استراتژیکی که برای ایالات متحده ایجاد می‌کند – انگیزه راه‌اندازی مشارکت امنیت مواد معدنی (MSP) در سال ۲۰۲۲ شد که قزاقستان و ازبکستان در آن شرکت دارند.

زمینه‌های داخلی نیز برای در نظر گرفتن وجود دارد، هرچند کمتر به آنها اشاره می‌شود. به قدرت رسیدن شوکت میرضیایف در ازبکستان در سال ۲۰۱۶، دری را که قبلاً به روی همکاری‌های منطقه‌ای بیشتر بسته بود، باز کرد. به طور مشابه، تغییر رهبری در قزاقستان در سال ۲۰۱۹، ایده‌های نه چندان جدید اما تازه پذیرفته شده در مورد همکاری را بیشتر قادر به دیدن نور روز کرد.

در منطقه‌ای که با سیاست‌های خودکامه و دوره‌های طولانی ریاست جمهوری مشخص می‌شود، امامعلی رحمان از تاجیکستان تنها رئیس‌جمهور آسیای مرکزی است که در حال حاضر در قدرت است و در زمان راه‌اندازی C5+1 نیز در حال خدمت بود.

رویکرد دولت ترامپ

بازگشت دوباره دونالد ترامپ به ریاست جمهوری آمریکا، نقاط اصطکاک مانند حقوق بشر را به حاشیه رانده است. همزمان، تمرکز بیش از حد دولت بر مسائل داخلی مانند مهاجرت و خالی کردن دولت آمریکا، از جمله کاهش شدید بدنه دیپلماتیک و کمک‌های خارجی، دیپلماسی آمریکا را از منظر منابع انسانی کمتر توانا – و بیشتر دمدمی‌مزاج – کرده است.

مجمع عمومی سازمان ملل در سپتامبر ۲۰۲۵ بدون نشست وزیران C5+1 آمد و رفت. و اگرچه مارکو روبیو، وزیر امور خارجه آمریکا، در بیانیه‌هایی پس از دیدارهای دوجانبه با مقامات ازبک و قزاق در اوایل سال به این فرمت اشاره کرده بود، تا اواخر اکتبر مشخص نبود که آمریکا چگونه قصد دارد دهمین سالگرد این فرمت را که به سرعت در ۱ نوامبر نزدیک می‌شد، جشن بگیرد.

در ۲۲ اکتبر، یک مقام وزارت امور خارجه به دیپلمات گفت: «ما مشتاقانه منتظر به رسمیت شناختن ده سال مشارکت آمریکا و آسیای مرکزی از طریق پلتفرم دیپلماتیک C5+1 و افزایش همکاری بین کشورهایمان هستیم.» با این حال، در آن زمان، این مقام نمی‌توانست (یا نمی‌خواست) تأیید کند که آمریکا به چه شکلی سالگرد C5+1 را جشن خواهد گرفت.

آخر هفته بعد، دولت قزاقستان خبر را منتشر کرد: رئیس‌جمهور قاسم-جومارت توکایف دعوت گزارش نشده ترامپ برای «شرکت در اجلاس سران آسیای مرکزی و ایالات متحده که در ۶ نوامبر در واشنگتن برگزار می‌شود» را پذیرفته است. تأییدیه‌های عمومی از سوی رؤسای جمهور ازبکستان، قرقیزستان و تاجیکستان نیز به دنبال آن آمد.

در ۵ نوامبر، روبیو از همتایان خود در آسیای مرکزی در وزارت امور خارجه برای یک مراسم استقبال میزبانی کرد. روبیو در سخنان خود نتیجه‌گیری کرد: «ما اغلب آنقدر زمان صرف تمرکز بر بحران‌ها و مشکلات می‌کنیم – و آنها سزاوار توجه هستند – که گاهی اوقات زمان کافی برای تمرکز بر فرصت‌های جدید هیجان‌انگیز صرف نمی‌کنیم. و این همان چیزی است که اکنون در اینجا وجود دارد: یک فرصت جدید هیجان‌انگیز که در آن منافع ملی کشورهای مربوطه ما همسو است.»

معامله‌گری به جای حقوق بشر

همانطور که اجلاس نزدیک می‌شد، سازمان‌های حقوق بشری فراخوان‌هایی صادر کردند که از برخی جهات، کاملاً از دوره‌ای دیگر می‌آیند. هیو ویلیامسون، مدیر بخش اروپا و آسیای مرکزی در دیده‌بان حقوق بشر، در یک بیانیه مطبوعاتی در ۳ نوامبر گفت: «اجلاس سران آسیای مرکزی و آمریکا باید اطمینان حاصل کند که حقوق بشر بخش کلیدی دستور کار است، به ویژه با افزایش سرکوب در سراسر آسیای مرکزی.»

آن انتظارات برآورده نشد. در واقع، ترجیحات معامله‌گرانه دولت ترامپ به طور کامل به نمایش گذاشته شد و بازرگانان باهوش آسیای مرکزی نیز به همان اندازه مشتاق ورود به یک معامله بودند. حقوق بشر، و همچنین تغییرات اقلیمی، در طول کنفرانس تجاری که توسط وزارت امور خارجه آمریکا در مرکز کندی برگزار شد، ذکر نشد و به دنبال آن یک جشن امضای «منطقه معامله» توسط وزارت بازرگانی برگزار شد.

معاملات اعلام شده در ۶ نوامبر از هواپیما تا ماشین‌آلات کشاورزی، سرمایه‌گذاری در بخش‌های هوش مصنوعی و بانکداری و یک معدن تنگستن در قزاقستان را شامل می‌شد.

شرکت‌های هواپیمایی ملی قزاقستان، ازبکستان و تاجیکستان همگی قراردادهایی برای خرید هواپیماهای بوئینگ امضا کردند. ازبکستان تأیید کرد که در مجموع ۲۲ فروند دریم‌لاینر ۷۸۷-۹ خریداری خواهد کرد. ایر آستانه قزاقستان قراردادی برای خرید تا ۱۵ فروند دریم‌لاینر ۷۸۷-۹ امضا کرد. و سامون ایر تاجیکستان تا ۱۴ فروند هواپیمای بوئینگ، شامل چهار فروند ۷۸۷ و ده فروند ۷۳۷ مکس، خریداری خواهد کرد.

جایی که صحبت از تجارت با آسیای مرکزی است، اشاره به متمم جکسون-ونیک چندان دور نیست. سناتور استیو دینز، جمهوری‌خواه از مونتانا، در سخنان پایانی خود گفت: «من با شرکای دو حزبی در کنگره برای لغو محدودیت‌های تجاری منسوخ شده دوران شوروی جکسون-ونیک کار می‌کنم.»

متمم جکسون-ونیک به قانون تجارت ۱۹۷۴، برخی کشورها را به دلیل محدودیت‌های مهاجرت، به ویژه یهودیان شوروی که به دنبال ترک اتحاد جماهیر شوروی بودند، از روابط تجاری عادی با ایالات متحده محروم می‌کرد. اگرچه اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ فروپاشید، جکسون-ونیک باقی ماند.

شام در کاخ سفید

از پنج رئیس‌جمهور فعلی آسیای مرکزی، تنها میرضیایف از ازبکستان پیش از این در سال ۲۰۱۸ در دوره اول ترامپ به کاخ سفید دعوت شده بود. این امر صحنه‌های عصر ۶ نوامبر را قابل توجه کرد: رؤسای جمهور آسیای مرکزی هر کدام به صورت جداگانه توسط ترامپ در دفتر بیضی مورد استقبال قرار گرفتند. پس از آن، رؤسای جمهور و دیگر مقامات ارشد برای شام نشستند – که ترامپ قول داد «کوتاه» باشد – و در آن ترامپ سخنان کوتاهی را خواند و هر یک از رؤسای جمهور آسیای مرکزی سخنان خود را ایراد کردند.

ترامپ گفت: «متأسفانه، رؤسای جمهور قبلی آمریکا این منطقه را کاملاً نادیده گرفته بودند»، و این واقعیت را نادیده گرفت که سلف او اولین کسی بود که در سال ۲۰۲۳ با هر پنج رئیس‌جمهور آسیای مرکزی دیدار کرد.

رئیس‌جمهور آمریکا به سمت منطقه بازگشت، هرچند ترامپ خود را در مرکز نگه داشت و به توافق صلح اخیر بین ارمنستان و آذربایجان و راه‌اندازی یک مسیر تجاری به نام او اشاره کرد.

سپس او اعلام کرد که برخی از کشورهای حاضر به پیمان ابراهیم خواهند پیوست – مجموعه‌ای از توافقات برای عادی‌سازی روابط بین اسرائیل و چندین کشور عربی که از سال ۲۰۲۰ آغاز شد. اما هر پنج کشور آسیای مرکزی پیش از این نیز با اسرائیل روابط دیپلماتیک دارند و برای دهه‌ها داشته‌اند. مشخص نیست که پیوستن آنها به این پیمان در واقع به چه معناست.

وقتی نوبت به رؤسای جمهور آسیای مرکزی رسید، هر کدام از ترامپ تمجید کردند – گاهی اوقات با تکرار شعارهایی که خود رئیس‌جمهور آمریکا به کار برده است. توکایف به پیروزی «قاطع» ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۲۴ اشاره کرد (ترامپ ۴۹.۸ درصد از آرای مردمی را به دست آورد) و در ادامه سیاست‌های ترامپ را «خردمندانه و جسورانه» و مطمئن برای به ارمغان آوردن «عصر طلایی جدید» توصیف کرد. میرضیایف به ترامپ گفت که در ازبکستان، رئیس‌جمهور آمریکا به عنوان «رئیس‌جمهور جهان» شناخته می‌شود.