رسانه وال استریت ژورنال : «ستاره راک ویسکی‌نوش به خطرناک‌ترین رهبر القاعده در غرب آفریقا تبدیل می‌شود» | ۱۲ فروردین ۱۴۰۴

از موسیقی بلوز صحرا تا جهاد: داستان ایاد اغ غالی

روزگاری، ایاد اغ غالی برای گروه پرشور بلوز-راک «تیناریون» که از قلب صحرای بزرگ آفریقا برخاسته بود، ترانه می‌سرود. او با اعضای گروه همنوازی می‌کرد، ریتم را با ضربه بر قوطی‌های فلزی می‌نواخت و به کلوپ‌های شبانه غرب آفریقا رفت‌وآمد داشت.

گروه تیناریون بعدها به شهرت جهانی رسید، جایزه گرمی را از آن خود کرد و در کنار چهره‌های سرشناسی چون رابرت پلنت از لد زپلین و بونو از U2 به اجرای برنامه پرداخت.

اما سرنوشت اغ غالی مسیری دیگر پیمود. او به رهبر یکی از خطرناک‌ترین شاخه‌های القاعده در جهان بدل شد، موسیقی را در منطقه‌ای به وسعت ایالت مونتانا در غرب آفریقا ممنوع اعلام کرد و فرماندهی ارتشی از افراط‌گرایان را برعهده گرفت که مسئول مرگ ده‌ها هزار نفر بوده‌اند. افراد مسلح تحت امر اغ غالی حتی به اعضای گروه تیناریون کمین زدند و گیتاریست آن‌ها را ربودند.

مانی انصار، مدیر برنامه‌های سابق گروه که سی سال پیش همراه با اغ غالی به کلوپ‌های شبانه باماکو، پایتخت مالی، می‌رفت، می‌گوید: «باورکردنی نبود.» وی می‌افزاید: «وقتی تصاویر او را دیدم که از روی اجساد عبور می‌کند، به شدت شوکه شدم.»

اغ غالی منطقه غرب آفریقا را به میدان اصلی نبردی تبدیل کرده است که در آن، غرب و دولت‌های محلی با افراط‌گرایان اسلام‌گرا درگیر شده‌اند. حدود شش هزار جنگجوی تحت امر او به روستاها یورش برده و با سربازان فرانسوی، نیروهای ویژه آمریکایی (گرین برت‌ها) و مزدوران روسی جنگیده‌اند.

پیروزی در میدان نبرد و خطر ظهور اولین دولت القاعده

این نبردی است که به نظر می‌رسد اغ غالی، که اکنون حدوداً ۷۰ ساله است، در آن دست بالا را دارد. شبه‌نظامیان او چنان قدرتی یافته‌اند که این خطر وجود دارد که مالی، کشور زادگاهش، یا کشور همسایه بورکینافاسو، به نخستین کشورهای جهان تبدیل شوند که تحت حاکمیت القاعده قرار می‌گیرند.

مسیر زندگی اغ غالی، از یک مروج موسیقی ملل تا یک جنگ‌سالار اسلام‌گرا، مسیری به همان اندازه غیرمحتمل را طی کرد که مسیر دوستانش از دورهمی‌های موسیقی کنار آتش تا صحنه‌های جهانی.

روایت حاضر از این دگردیسی، بر پایه مصاحبه با دوستان سابق، شورشیان طوارق، اعضا و مدیران گروه تیناریون، مقامات دولتی و همچنین با استناد به گزارش‌های سازمان ملل، مکاتبات دیپلماتیک ایالات متحده و عکس‌های آن دوران، شکل گرفته است.

اغ غالی در جوانی، پیش از آنکه مسلمان باشد، یک طوارقی بود.

طوارق، گروهی قومی از بربرها هستند که به دلیل پوشش نیلی‌رنگ و سبک زندگی کوچ‌نشینی‌شان – که با شتران، بزها و گوسفندان خود در صحرای بزرگ، در میان کشورهای امروزی مالی، بورکینافاسو، نیجر، الجزایر و لیبی، در حرکت بودند – در غرب چهره‌ای رمانتیک یافته‌اند. آن‌ها نزدیک به هفتاد سال در برابر سلطه استعماری فرانسه مقاومت کردند. پس از استقلال مالی در سال ۱۹۶۰، شورشی نافرجام را علیه دولت جدید به راه انداختند.

اغ غالی نُه ساله بود که پدرش، یکی از چهره‌های سرشناس در میان طوارق، در جریان آن قیام کشته شد. او در دوران رشد، به لژیونی از داوطلبان طوارق پیوست که تحت حمایت معمر قذافی، دیکتاتور وقت لیبی، در پی کسب استقلال از مالی بودند.

قذافی از طوارق برای پیشبرد اهداف ژئوپلیتیکی خود بهره می‌جست و اغ غالی و دیگران را برای نبرد با اسرائیلی‌ها به لبنان و با فرانسوی‌ها به چاد فرستاد.

در دهه ۱۹۸۰، قذافی از اغ غالی خواست تا بر نیروهای تازه‌نفس طوارق در اردوگاهی نزدیک طرابلس، پایتخت لیبی، نظارت کند. در میان داوطلبان، نوازندگانی نیز حضور داشتند، از جمله ابراهیم اغ الحبیب که پدر او نیز همچون پدر اغ غالی، در شورش دهه ۱۹۶۰ مالی کشته شده بود.

اغ الحبیب در دوران کودکی، با دیدن فیلم وسترنی در یک سینمای صحرایی موقت، شیفته گاوچرانی شد که گیتار می‌نواخت. او نخستین گیتار خود را با استفاده از یک قوطی روغن، تکه‌ای چوب و سیم ترمز دوچرخه ساخت. با مهارت یافتن در نواختن گیتار، اغ الحبیب تحت تأثیر موسیقی الویس پریسلی، جیمز براون، علی فارکا توره (ستاره موسیقی مالی) و هنرمندان پاپ عرب قرار گرفت. شب‌ها کنار آتش، اغ الحبیب و دیگر نوازندگان طوارق، سبک منحصر به فرد خود یعنی «بلوز صحرا» را پدید آوردند.

اغ غالی موسیقی را ابزاری برای جلب حمایت از استقلال طوارق می‌دانست. به گفته فیلیپ بریکس، دومین مدیر برنامه‌های گروه، او در تأمین گیتارهای الکتریک و آمپلی‌فایر، انباری برای تمرین و حتی یک صحنه بتنی برای اجرای موسیقی به اغ الحبیب و یارانش کمک کرد.

اغ غالی ترانه‌ای با عنوان «بسم‌الله» سرود:

به نام خدا، انقلاب را به همراه برادرانم آغاز کردیم.

تا غارتگران را برانیم و دشمنان را لگدمال کنیم،

بر کوه‌ها صعود خواهیم کرد تا از فلاکت بگریزیم.

بریکس می‌گوید: «او به قدرت موسیقی گیتار به عنوان ابزاری ارتباطی پی برده بود. این شاهکار او بود.» نوازندگان نام گروه خود را «کِل تیناریون» (پسران صحرا) گذاشتند.

پیر بویلی، پژوهشگر متخصص در امور طوارق، می‌گوید در سال ۱۹۸۹ در آپارتمانش در پاریس میزبان اغ غالی بوده است؛ جایی که مهمانش شب‌ها را به نوشیدن ویسکی و طرح‌ریزی برای قیام طوارق می‌گذرانده است.

اغ غالی سرانجام از قذافی که منافع خود را بر استقلال طوارق ترجیح می‌داد، سرخورده شد. انصار به یاد می‌آورد که اغ غالی می‌گفت: «قذافی سال‌ها وعده کمک داده بود، اما مدام ما را به جنگ‌های دیگر می‌فرستاد.»

در ژوئن ۱۹۹۰، اغ غالی و جنگجویانش لیبی را ترک کرده و مخفیانه وارد مالی شدند. آن‌ها روزها به پایگاه‌های نظامی حمله می‌کردند و شب‌ها کنار آتش آواز می‌خواندند.

نوارهای کاست غیرقانونی ترانه «بسم‌الله» در میان ساکنان مالی دست به دست می‌شد و این ترانه به سرود جنبش آزادی‌بخش طوارق بدل گشت. عبدالله اغ الحسینی، گیتاریست گروه از همان ابتدا، می‌گوید این ترانه متعلق به اغ غالی بود.

ایادو اغ لچه، نوازنده گیتار بیس گروه، بعدها به روزنامه فرانسوی لوموند گفت: «می‌توان گفت تیناریون نیروی محرکه این قیام بود.»

اغ غالی پس از کسب پیروزی‌های اولیه در میدان نبرد، در سال ۱۹۹۱ توافق صلحی را منعقد کرد که به افزایش خودمختاری طوارق در برابر دولت مالی منجر شد.

این آغاز یک اتحاد دو دهه‌ای میان اغ غالی و دولت مرکزی در باماکو بود.

تحول در پایتخت: از شورشی تا چهره سیاسی

با پایان یافتن درگیری‌ها، موسی ترائوره، رئیس‌جمهور وقت مالی، از مانی انصار، که یک طوارقی سرشناس و محبوب در باماکو بود، خواست تا ضیافت شامی به افتخار اغ غالی ترتیب دهد.

انصار که به عنوان یک سرگرمی به جمع‌آوری و آرشیو موسیقی طوارق می‌پرداخت، به سرعت با اغ غالی که معتقد بود گروه تیناریون به یک مدیر برنامه نیاز دارد، وجه اشتراک پیدا کرد. سال بعد، اغ غالی، انصار را به صحرای الجزایر دعوت کرد و او را به اعضای گروه معرفی نمود که در سایه درختی روی فرشی نشسته و گیتار می‌نواختند.

انصار به یاد می‌آورد که اغ غالی به او گفت: «این گروه را به تو می‌سپارم.»

ترائوره در سال ۱۹۹۱، در پی سرکوب خشونت‌بار معترضان طرفدار دموکراسی، توسط نظامیان سرنگون شد. رئیس‌جمهور جدید، آلفا کوناره، به امید آرام نگه داشتن طوارق ناآرام، یک ویلای بزرگ در باماکو به اغ غالی بخشید.

اغ غالی، بنیان‌گذار تیناریون را دعوت کرد تا در آن خانه زندگی کند. اعضای گروه تا پاسی از شب به تمرین مشغول بودند و اغ غالی نیز با ضرب گرفتن روی یک قوطی آب، با آن‌ها همخوانی می‌کرد.

رئیس‌جمهور کوناره از اغ غالی خواست تا او را در سفرهای رسمی به امارات متحده عربی، الجزایر و دیگر کشورها همراهی کند. به گفته انصار، این شورشی سابق صحرا رفته‌رفته به پوشیدن ساعت رولکس، کفش‌های لوکس وستون و کت‌وشلوارهای برند اسمالتو عادت کرد؛ هدایایی که از سوی میزبانان بین‌المللی دریافت می‌کردند.

انصار می‌گوید او و اغ غالی در مسیر رفتن به کلوپ‌های شبانه، صدای آهنگ‌های باب مارلی را بلند می‌کردند. اغ غالی در آنجا سیگارهای مارلبرو را یکی پس از دیگری دود می‌کرد، اما به گفته انصار، تنها نوشیدنی‌اش آب پرتقال بود.

در سال ۱۹۹۹، ورود گروهی از واعظان محافظه‌کار پاکستانی به کیدال، زادگاه اغ غالی در شمال مالی، مسیر زندگی او را دگرگون کرد.

این واعظان پاکستانی، با ریش‌های بلند و جامه‌های سفید، در خیابان‌های کیدال راهپیمایی کرده و مردم را به رعایت دقیق احکام اسلام فرامی‌خواندند. برخی زنان طوارق آن‌ها را هو کردند.

اما اغ غالی کنجکاو شد و پاکستانی‌ها را به خانه‌اش دعوت کرد. طی ماه‌های بعد، او زمان بیشتری را به نماز و قرائت قرآن اختصاص داد. ریش گذاشت و همان جامه‌های سفید واعظان را بر تن کرد.

انصار به یاد می‌آورد که اغ غالی می‌گفت: «رولکس و کفش‌هایم را کنار می‌گذارم. دیگر نمی‌توانم آن‌ها را بپوشم.»

برای مدتی، گرایش روزافزون اغ غالی به تفسیری افراطی از اسلام و علاقه‌اش به موسیقی طوارق در کنار هم وجود داشتند. در همان سال ۱۹۹۹ که واعظان پاکستانی به کیدال آمدند، او انصار را تشویق کرد تا کنسرت‌هایی از موسیقی طوارق برگزار کند؛ رویدادی که سرانجام به «جشنواره در صحرا» تبدیل شد.

مایکل رنبرگر، سفیر وقت آمریکا در مالی، یکی از شرکت‌کنندگان در نخستین دوره این جشنواره در سال ۲۰۰۱ بود. طبق خاطرات مکتوبش، او مسحور رقص‌های مواج طوارق و شب‌های پرستاره در زیر چادرهای پوست شتر شده بود.

اواخر همان سال، ترانه «بسم‌الله» در نخستین آلبوم رسمی تیناریون منتشر شد. هرچند نام افراد دیگری به عنوان پدیدآورندگان این اثر ذکر شده، مدیران گروه تأکید دارند که اغ غالی بخش اعظم اشعار آن را سروده بود.

در سال ۲۰۰۳، ویکی هادلستون، سفیر وقت آمریکا در مالی، ملاقاتی با اغ غالی ترتیب داد. این بخشی از تلاش دولت بوش برای ردیابی عناصر رادیکال پس از حملات ۱۱ سپتامبر بود. هادلستون می‌گوید: «اطلاعاتی داشتیم مبنی بر اینکه القاعده در شرف گشودن جبهه جدیدی در منطقه است.» او به اغ غالی به عنوان عامل پشت پرده این تحرکات مشکوک بود.

هادلستون شیفته این «مرد خوش‌سیما» و کاریزماتیک شد که با عمامه‌اش «ظاهری همچون یک طوارقی رمانتیک» داشت. اما به گفته هادلستون، وقتی اغ غالی هرگونه گرایش به افراط‌گرایی را انکار کرد، «دانستم که دروغ می‌گوید.»

اغ غالی سرانجام از جشنواره موسیقی که خود زمانی از حامیانش بود، تبری جست. انصار به یاد می‌آورد که اغ غالی به او گفته بود: «این کار را متوقف کن. تو داری غیرمسلمانان را برای فسق و فجور به اینجا می‌آوری.»

با این حال، محبوبیت جشنواره و گروه تیناریون افزایش یافت. در سال ۲۰۱۰، گروه در کنار شکیرا و آلیشیا کیز در مراسم افتتاحیه جام جهانی فوتبال در آفریقای جنوبی به روی صحنه رفت.

در سال ۲۰۱۱، تیناریون آلبوم «تاسیلی» را منتشر کرد که برنده جایزه گرمی شد و همزمان، معمر قذافی، رهبر لیبی، سرنگون گردید. جنگجویان طوارق لیبی را ترک کرده و به مالی سرازیر شدند. بسیاری از جوانان طوارق به اغ غالی پشت کردند و او را فردی سازشکار می‌دانستند که در تجمل زندگی می‌کند و به دولت مالی نزدیک شده است.

اغ غالی که از سوی یاران سابقش به حاشیه رانده شده بود، گروه شبه‌نظامی اسلام‌گرای خود را بنیان نهاد.

و این‌گونه بود که فروپاشی تدریجی غرب آفریقا آغاز شد.

جنگ‌سالار القاعده و خاموشی موسیقی

آخرین دوره «جشنواره در صحرا» که در خاک مالی برگزار شد، در حومه شهر تاریخی تیمبوکتو بود؛ جایی که گروه تیناریون صحنه را با بونو، خواننده سرشناس گروه ایرلندی U2، تقسیم کرد.

آخرین اجرای این جشنواره در ۱۴ ژانویه ۲۰۱۲ بود. دو روز بعد، گروه شورشی سابق طوارق که اغ غالی زمانی رهبرش بود، قیامی جدید را آغاز کرد و بعدها شهرهای تیمبوکتو، گائو و کیدال را به تصرف خود درآورد.

ظرف چند ماه، گروه اسلام‌گرای تازه تأسیس اغ غالی و یک گروه افراط‌گرای دیگر به نام «القاعده در مغرب اسلامی»، شورشیان طوارق را وادار به عقب‌نشینی کردند.

اغ غالی پس از تصرف تیمبوکتو، آنچه را «موسیقی شیطان» می‌خواند، ممنوع کرد. زنان از خروج از خانه بدون همراهی همسر یا برادر منع شدند. پلیس مذهبی افرادی را که مشکوک به ارتداد بودند، شلاق می‌زد.

دادستانان دادگاه کیفری بین‌المللی بعدها نوشتند: «آنها قانونی وضع کردند که بر اساس آن، هر مردی که به جنگجویان می‌پیوست، یک زن ‘دریافت می‌کرد’.» دادستانان مدعی شدند که این مردان، همسران جدید خود و همچنین زنان دیگر را مورد ضرب و شتم و تجاوز قرار می‌دادند.

در اوایل سال ۲۰۱۳، شبه‌نظامیان تحت امر اغ غالی به کمین نوازندگان تیناریون نشستند و عبدالله اغ لامیدا، گیتاریست گروه را که قصد داشت سازهایش را بردارد، دستگیر کرده و برای هفته‌ها در بازداشت نگه داشتند.

ایالات متحده در همان سال اغ غالی را در فهرست تروریست‌ها قرار داد. فرانسه نیروهای رزمی خود را به مالی اعزام کرد و با پشتیبانی سربازان مالیایی و حمایت لجستیکی آمریکا و دیگر کشورها، اسلام‌گرایان را از تیمبوکتو بیرون راند. این برای اغ غالی یک عقب‌نشینی بود، نه شکست کامل.

در سال ۲۰۱۷، او چندین گروه شبه‌نظامی وابسته به القاعده را تحت لوای ائتلافی به نام «جماعت نصرت الاسلام و المسلمین» (گروه یاری اسلام و مسلمانان) متحد کرد. این ائتلاف موج جدیدی از شورشگری را در سراسر غرب آفریقا به راه انداخت.

افراد اغ غالی معادن طلا را تصرف کردند، از روستاییان باج‌گیری کرده و گاوهایشان را می‌گرفتند و از قاچاقچیان مواد مخدر و انسان پول حفاظت دریافت می‌کردند. بر اساس گزارش «مرکز مطالعات استراتژیک آفریقا»، اندیشکده‌ای وابسته به دانشگاه دفاع ملی پنتاگون، این شبه‌نظامیان در سال گذشته با نزدیک به ۲۳۰۰ حادثه خشونت‌بار در مالی، بورکینافاسو، نیجر و دیگر کشورهای غرب آفریقا مرتبط بوده‌اند که منجر به کشته شدن بیش از ۸۸۸۰ نفر شده است. این مرکز داده‌های «پروژه داده‌های مکانی و رویدادی درگیری‌های مسلحانه» (ACLED)، یک سازمان غیرانتفاعی مستقر در آمریکا را تحلیل می‌کند.

این ائتلاف شبه‌نظامی به درخواست‌ها برای اظهارنظر پاسخی نداده است.

افسران نظامی سرخورده در مالی، بورکینافاسو و نیجر، با ادعای توانایی بیشتر در شکست شورشیان، از سال ۲۰۲۰ طی کودتاهای پیاپی، حاکمان غیرنظامی را سرنگون کردند.

این کودتاها استراتژی ضدشورش غرب در منطقه ساحل آفریقا را برهم زد. طی سه سال گذشته، حکومت‌های نظامی این کشورها نیروهای ضدتروریسم فرانسه را اخراج کرده‌اند. حاکمان نظامی نیجر به ۱۱۰۰ سرباز آمریکایی دستور خروج دادند و کنترل یک پایگاه پهپادی ۱۱۰ میلیون دلاری آمریکا را در دست گرفتند.

دولت مالی نیز نیروهای حافظ صلح سازمان ملل متحد (مینوسما) را که متشکل از ۱۵ هزار نفر بود، اخراج کرد و برای تأمین امنیت، مزدوران گروه روسی واگنر را به کار گرفت. این مزدوران روسی به کشتار غیرنظامیان متهم شده‌اند و اغ غالی کوشیده است با مخالفت با حضور مسکو، حمایت مردمی را جلب کند. در ماه ژوئیه، نیروهای اغ غالی به یک حمله طوارق در شمال مالی پیوستند که منجر به کشته شدن دست‌کم ۵۰ مزدور واگنر شد؛ این بزرگترین تلفات این گروه در یک روز در آفریقا بود.

کشورهای بنین، ساحل عاج و توگو، که پیشتر از ثبات نسبی در حاشیه خلیج گینه برخوردار بودند، اکنون برای مقابله با هجوم شورشیان از مرزهای شمالی خود در تقلا هستند.

اغ غالی، شاید با درس گرفتن از واکنش‌ها به دوران حکومت خشن خود در تیمبوکتو، تلاش‌هایی برای بهبود وجهه ائتلاف شبه‌نظامی‌اش و ایجاد ظواهری از یک دولت انجام داده است؛ امری که می‌تواند نشان‌دهنده جاه‌طلبی او برای تأسیس یک خلافت در غرب آفریقا باشد.

جنگجویان او با گروه رقیب، «داعش در صحرای بزرگ»، که بزرگان روستاها را اعدام کرده و از ساکنان بیعت اجباری می‌گیرد، مقابله کرده‌اند. اما حمایت اغ غالی هزینه‌ای دارد: در یکی از روستاهای مرکز مالی، این هزینه سالانه ۴۰ رأس گاو و ۱۳۰ پوند دانه سورگوم بوده است. در مقابل، افراد اغ غالی اختلافات میان شکارچیان، ماهیگیران، دامداران کوچ‌نشین و کشاورزان بر سر مراتع و منابع آبی را حل و فصل می‌کنند.

ابراهیم سیسه، یکی از رهبران محلی در مالی، می‌گوید: «امنیت برقرار است، اما اینجا مثل یک زندان است.»

تهدید خشونت همواره در کمین است. به گزارش یک نهاد اطلاعاتی فرانسه، در اوت گذشته، شبه‌نظامیان اغ غالی حدود ۶۰۰ روستایی را در منطقه بارسولوگو در بورکینافاسو، زمانی که در حال حفر خندق‌های دفاعی برای محافظت از محل سکونت خود بودند، به گلوله بستند.

در ماه ژوئن، دادگاه کیفری بین‌المللی در لاهه حکم بازداشت اغ غالی را به اتهام ارتکاب جنایات جنگی و جنایت علیه بشریت منتشر کرد. او همچنان متواری است.

تابستان گذشته، گروه تیناریون در شهرهای مختلف آمریکا، از جمله بوستون و لس آنجلس، به اجرای کنسرت پرداخت.