روزنامه داون : «تحلیل وضعیت: ایران از اینجا به کجا می‌رود؟» | ۶ تیر ۱۴۰۴

ایران پس از جنگ دوازده روزه: ارزیابی و چشم‌انداز

به مدت دوازده روز بی‌امان، اسرائیل و ایران در جنگی با یکدیگر درگیر شدند که مفروضات دیرینه درباره توازن قوا در خاورمیانه را در هم شکست.

در حالی که هیچ یک از طرفین به پیروزی قاطعی دست نیافتند، ایران با حفظ ساختار رهبری خود و با اعتباری منطقه‌ای که تقویت شده است، از این درگیری خارج شد.

جای تعجب نیست که بنا بر گزارش‌ها، استراتژیست‌های تهران در حال برنامه‌ریزی برای ازسرگیری غنی‌سازی هسته‌ای هستند. اینکه دقیقاً چگونه از تحریم‌های جدید اجتناب خواهند ورزید، یا حتی از وقوع یک دور دیگر از تجاوز نظامی جلوگیری خواهند کرد، هنوز مشخص نیست. اما عزم آنها در این مسیر انکارناپذیر است.

عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در گفتگو با شبکه العربی الجدید قطر، به تغییری در رویکرد تهران اشاره کرد و گفت که موضع ایران در قبال برنامه هسته‌ای و چارچوب جهانی عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای «شاهد تغییراتی خواهد بود.»

علیرغم از دست دادن ژنرال‌های ارشد و دانشمندان برجسته هسته‌ای در روز نخست درگیری‌ها، ساختار فرماندهی ایران تا حد زیادی پابرجا مانده و رژیمی که اسرائیل و غرب خواهان سرنگونی آن بودند، همچنان در قدرت باقی است.

همزمان، مجلس ایران با تصویب لایحه‌ای در روز چهارشنبه مبنی بر تعلیق همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و ارسال آن به شورای نگهبان برای تصویب نهایی، گامی تهاجمی برداشت.

از دیدگاه ایران، نتیجه این درگیری «نمادی پایدار از غرور، قدرت و اعتماد به نفس ملی» است؛ این تعبیری است که رضا امیری مقدم، سفیر ایران در پاکستان، به کار برده است.

سپهبد (بازنشسته) مسعود اسلم، فرمانده سابق یکی از سپاه‌های ارتش پاکستان، نیز با این دیدگاه موافق است که این «بهترین پایان ممکنی بود که ایران می‌توانست به آن دست یابد.»

اسرائیل، با حمایت اطلاعاتی ایالات متحده و به دنبال آن حملات سنگرشکن آمریکا به تأسیسات نطنز، فردو و اصفهان، قصد داشت زیرساخت‌های هسته‌ای ایران را نابود کرده، نخبگان علمی-نظامی این کشور را از میان بردارد و در نهایت رژیم را سرنگون کند.

میزان موفقیت تل‌آویو

تل‌آویو تا چه حد در دستیابی به این اهداف موفق بود؟ تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که این حملات حداکثر تنها چند ماه تأخیر در برنامه غنی‌سازی ایران ایجاد می‌کنند، نه آن توقف دائمی که بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل و دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، وعده داده بودند یا دست‌کم به آن امیدوار بودند.

و علیرغم از دست دادن ژنرال‌های ارشد و دانشمندان برجسته هسته‌ای در روز نخست، ساختار فرماندهی ایران تا حد زیادی پابرجا مانده و رژیمی که اسرائیل و غرب خواهان برکناری آن بودند، همچنان در قدرت باقی است.

ایران نه تنها این ضربه را جذب کرد، بلکه تیپ‌های موشکی بالستیک و مافوق صوت آن نیز در بیش از چهل موج، به این حملات پاسخ دادند.

ترامپ، در حاشیه نشست ناتو در لاهه، اذعان کرد: «اسرائیل واقعاً به شدت آسیب دید… آن موشک‌های بالستیک ساختمان‌های زیادی را ویران کردند.»

در ارزیابی جداگانه‌ای توسط آوی شار، سردبیر سابق روزنامه هاآرتص، «ایالات متحده در طول دوازده روز، به اندازه یک سال کامل، موشک‌های رهگیر شلیک کرد» و ذخایر پدافند هوایی خود اسرائیل نیز «به آستانه اتمام نزدیک می‌شد».

در حالی که تشدید وخامت اوضاع در اسرائیل و حمله به پایگاه نظامی العدید در قطر، پس‌زمینه اعلام آتش‌بس یکجانبه از سوی ترامپ را تشکیل می‌داد، او همزمان با فشار فزاینده داخلی بر سر آغاز یک جنگ جدید بدون کسب مجوز از کنگره نیز مواجه بود.

اسرائیل، که چاره دیگری نداشت، از این تصمیم تبعیت کرد. در همین حال، ایران که پیشتر اعلام کرده بود اقداماتش صرفاً در چارچوب دفاع از خود و به تلافی حملات صورت گرفته است، به سادگی از ادامه درگیری‌ها صرف‌نظر کرد.

مسیر پیش رو

اگرچه آتش‌بس فعلاً پابرجاست، اما این صلح شکننده به نظر می‌رسد. مجلس ایران پیشتر گامی در جهت احیای برنامه غنی‌سازی «صلح‌آمیز» این کشور برداشته، بازرسی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را به حالت تعلیق درآورده و زمزمه‌هایی درباره تسریع روند غنی‌سازی به صورت پنهانی به گوش می‌رسد. همچنین، صحبت از خروج احتمالی از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) نیز جدی‌تر از گذشته مطرح می‌شود.

تناقضاتی نیز در برداشت دیده‌بان هسته‌ای جهانی از وضعیت کنونی در حال پدیدار شدن است.

از یک سو، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هیچ‌گونه افزایش تشعشعات رادیواکتیو در خارج از سایت‌های هسته‌ای ایران را شناسایی نکرده است، اما شهادت رئیس این آژانس حاکی از آن بود که «آسیب بسیار قابل توجهی» احتمالاً به این تأسیسات وارد شده و بر لزوم انجام بازرسی‌ها اصرار دارد. این وضعیت، هرگونه چشم‌انداز کاملاً خوش‌بینانه را نیز زیر سؤال می‌برد. گام بعدی تهران می‌تواند به آغاز یک مسابقه تسلیحاتی منطقه‌ای منجر شود، زیرا عربستان سعودی و ترکیه نیز ممکن است برای دستیابی به توان بازدارندگی خاص خود تلاش کنند، به‌ویژه از آن جهت که دیگر به طور کامل به ایالات متحده اعتماد نخواهند کرد.

اسرائیل، که نگران چشم‌انداز یک ایران یکپارچه اما محتاط در زمینه فعالیت‌های هسته‌ای است، ممکن است عملیات مخفی خود را از سر بگیرد یا حتی برای جلوگیری از غنی‌سازی، مجدداً به حملات نظامی متوسل شود.

استراتژیست‌های ایرانی، که از موفقیت نسبی خود در این کارزار دلگرم شده‌اند، همچنین می‌توانند آزمایش‌های موشکی را تشدید کرده و گروه‌هایی مانند حزب‌الله و حوثی‌ها را که توانمندی‌هایشان به دلیل اقدامات نظامی اسرائیل و ایالات متحده کاهش یافته بود، احیا و تقویت کنند.

در تمام این مدت، فراز و نشیب لفاظی‌ها، حملات و عقب‌نشینی‌های ناگهانی واشنگتن، اعتبار این کشور را به عنوان یک میانجی تضعیف کرده و احتمال وقوع اقدامات یکجانبه و ناهماهنگ از سوی بازیگران منطقه‌ای را بسیار افزایش داده است.

درس‌هایی برای جنوب آسیا

اگرچه میدان اصلی این نبرد در خاورمیانه بود، اما درس‌های این جنگ به جنوب آسیا نیز سرایت کرده است. در دهلی نو و اسلام‌آباد، برنامه‌ریزان نظامی باید به دقت در حال مطالعه و بررسی سناریوهای چندوجهی این کارزار – شامل حملات هوایی، عملیات سایبری، موشک‌های دقیق و ابهام استراتژیک – باشند و با الهام از درگیری‌های خود در اوایل سال جاری، که از الگوی مشابهی، البته در مقیاسی کوچکتر، پیروی می‌کرد، برای آینده برنامه‌ریزی کنند.

هند، که از نظر سیاسی جانب اسرائیل را گرفت، به احتمال زیاد تاکتیک‌های حمله عمقی را مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهد داد؛ در حالی که پاکستان، که به طور غریزی از ایران حمایت می‌کرد، مقاومت و پایداری این کشور را تحسین می‌کند.

ژنرال اسلم خاطرنشان کرد: «آنچه برای ایران کارساز بود، ظرفیت این کشور برای جذب شوک اولیه و استقامت در برابر فشارها بود.»

اما تقلید از روش‌های اسرائیل علیه یک رقیب هم‌تراز مانند پاکستان، برای هند مملو از مخاطرات خواهد بود.

به نوبه خود، پاکستان باید سامانه‌های پدافند هوایی خود را تقویت کرده و نیروی هوایی و دریایی خود را برای دور بعدی رویارویی، که ممکن است چندان دور نباشد، مدرن‌سازی کند.

کریستوفر کلاری، پژوهشگر غیرمقیم در مرکز استیمسون، معتقد است: «نیروی هوایی و پدافند هوایی پاکستان بهتر از ایران است (به‌ویژه نیروی هوایی این کشور) و نیروهای هوایی و سامانه‌های پدافند موشکی هند ضعیف‌تر از اسرائیل هستند. با این حال، هند ممکن است برای دستیابی به توانایی نفوذ به عمق خاک پاکستان و حمله به پایگاه‌های هوایی، سایت‌های ذخیره موشک و مناطق آماده‌سازی موشک‌ها تلاش کند.»

ژنرال اسلم همچنین استدلال می‌کند که هند از همان سطح حمایتی که اسرائیل از سوی ایالات متحده دریافت می‌کند، برخوردار نیست.