نشریه دیپلمات : «آیا سازمان کشورهای تُرک می‌تواند تأثیرگذار باشد؟» | ۱۵ مهر ۱۴۰۴

این سازمان با محوریت آنکارا به دنبال نفوذ در آسیای مرکزی و قفقاز است، اما چالش‌های ژئوپلیتیکی و اقتصادی مسیر آن را پیچیده کرده است.

⏳ مدت زمان مطالعه: ۷ دقیقه | ✏️ ناشر/نویسنده: The Diplomat / Joe Luc Barnes | 📅 تاریخ: October 06, 2025 / ۱۵ مهر ۱۴۰۴

⚠️ هشدار: بازنشر این مقاله با هدف ارائه دیدگاه‌های متنوع صورت گرفته و به معنای تأیید یا پذیرش مسئولیت دیدگاه‌های مطرح‌شده نیست.

در تاریخ ۶ و ۷ اکتبر، رهبران آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، ترکیه و ازبکستان برای دوازدهمین اجلاس سران سازمان کشورهای تُرک (OTS) در گابالا، شهری کوهستانی در شمال آذربایجان، گرد هم می‌آیند. گابالا، منطقه‌ای تاریخی که اکنون به پیست‌های اسکی زمستانی‌اش شهرت دارد، با باکو سه ساعت فاصله دارد.

الین سلیمانوف، سفیر آذربایجان در بریتانیا، به دیپلمات گفت: «اینجا یکی از زیباترین مکان‌های قفقاز است. همچنین بهترین میوه‌های کشور و قطعاً بهترین ترشی‌ها را دارد!»

این اجلاس به دنبال نشست معاونان وزرا در بیشکک در ماه سپتامبر برگزار می‌شود و طی آن، آذربایجان ریاست دوره‌ای این سازمان فراملی را بر عهده خواهد گرفت. علاوه بر پنج عضو اصلی، مجارستان، ترکمنستان و جمهوری تُرک قبرس شمالی (که تنها توسط ترکیه به رسمیت شناخته شده) به عنوان کشورهای ناظر در گابالا حضور خواهند داشت.

هرچند مقر OTS ساختمانی آجری و ساده در استانبول است، این نهاد اکنون بر شبکه‌ای از طرح‌های فرهنگی، تبادلات دانشگاهی و یک کتاب درسی تاریخ مشترک نظارت دارد و اخیراً نیز صندوق سرمایه‌گذاری خود را راه‌اندازی کرده است. اما این سازمان در میان مجموعه‌ی در حال تغییر گروه‌بندی‌های بین‌المللی چه نقشی ایفا می‌کند؟

تاریخچه‌ای برادرانه

ریشه‌های فکری OTS در پان‌ترکیسم نهفته است؛ ایدئولوژی‌ای که در قرن نوزدهم ظهور کرد و در قرن بیستم بازتاب گسترده‌تری یافت. پروژه‌های سیاسی مبتنی بر این ایده اغلب ناکام مانده‌اند. لشکرکشی‌های انور پاشا در آسیای مرکزی در اوایل دهه ۱۹۲۰ به شکست انجامید. از قضا، مصطفی کمال آتاتورک، رئیس‌جمهور بنیان‌گذار ترکیه که اغلب مورد استناد پان‌ترکیست‌ها قرار می‌گیرد، ناسیونالیسم تُرکی را ایجاد کرد که به مرزهای جمهوری جدید محدود می‌شد.

در سال ۱۹۹۲، ابوالفضل ایلچی‌بیگ، اولین رئیس‌جمهور منتخب دموکراتیک آذربایجان، زبان آذربایجانی را به «ترکی» تغییر نام داد و روابط نزدیک‌تر با آنکارا را یک اولویت سیاست خارجی قرار داد، اما دولت او ظرف یک سال سقوط کرد.

با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، ایده ملت‌های برادر تُرک جان تازه‌ای گرفت. با این حال، آذربایجان و کشورهای آسیای مرکزی تمایلی نداشتند که صرفاً تحت نفوذ یک «برادر بزرگ» دیگر قرار گیرند.

این امر موجب شد ترکیه رویکرد خود را تغییر دهد و تعاملاتش را بر پایه برابری، احترام متقابل و به رسمیت شناختن حاکمیت هر جمهوری بنا نهد. خودروهای دیپلماتیک ترکیه در قزاقستان، قرقیزستان یا ازبکستان پلاک قرمز با شماره ۰۱ دارند که نشان می‌دهد ترکیه اولین کشوری بود که استقلال آنها را به رسمیت شناخت.

آنکارا اولین اجلاس سران تُرک را در سال ۱۹۹۲ برگزار کرد، اما با بروز بحران‌های داخلی در ترکیه در دهه ۱۹۹۰ و احیای نفوذ روسیه، این روند کند شد. در قرن بیست و یکم و در دوران ریاست جمهوری رجب طیب اردوغان، آسیای مرکزی در سیاست خارجی ترکیه اهمیت بیشتری پیدا کرده است.

در اجلاس نخجوان در سال ۲۰۰۹، این نهاد شکل کنونی خود را یافت. این سازمان که در آن زمان به «شورای تُرک» معروف بود، در سال ۲۰۲۱ به «سازمان کشورهای تُرک» تغییر نام داد.

همکاری‌های فرهنگی و اقتصادی

زبان و آموزش

امروزه OTS بر اقدامات عملی برای همکاری تمرکز دارد. این شامل حرکتی است که در سال ۲۰۲۴ برای نهادینه‌سازی یک الفبای مشترک ۳۴ حرفی بر اساس خط لاتین آغاز شد. آذربایجان و ترکمنستان در دهه ۱۹۹۰ به خط لاتین روی آوردند، در حالی که حرکت ازبکستان و قزاقستان در این مسیر دشوارتر بوده است. قرقیزستان نیز هیچ اقدامی برای لاتین‌سازی انجام نداده است.

زبان گفتاری نیز یک چالش باقی مانده است. کشورهای OTS سه شاخه متفاوت از خانواده زبان‌های تُرکی را پوشش می‌دهند: ترکی، ترکمنی و آذربایجانی (شاخه اُغوز)؛ قرقیزی و قزاقی (شاخه قبچاق)؛ و ازبکی (شاخه قارلُق). با وجود ریشه‌های مشترک، این تفاوت‌ها باعث شده زبان روسی اغلب به عنوان زبان میانجی در محافل دیپلماتیک آسیای مرکزی و آذربایجان باقی بماند—موضوعی که آنکارا را ناخشنود می‌کند.

همکاری آموزشی یکی از حوزه‌های موفقیت چشمگیر بوده است. کار بر روی کتاب درسی «تاریخ مشترک تُرک» در سال ۲۰۱۴ با هدف اتحاد منطقه از طریق حافظه جمعی مشترک آغاز شد. سفیر سلیمانوف همچنین اشاره کرد که ازبکستان و قزاقستان اولین کشورهایی بودند که در سال ۲۰۲۳ بودجه ساخت مدارس جدید در «سرزمین‌های آزاد شده» آذربایجان را تأمین کردند.

اما انگیزه اصلی از طرح‌های دولتی و خصوصی ترکیه بوده است که از اوایل دهه ۱۹۹۰ از ده‌ها مدرسه و دانشگاه در سراسر آسیای مرکزی حمایت کرده‌اند. این شامل مدارسی مانند دانشگاه سلیمان دمیرل در آلماتی و دانشگاه آتاتورک-آلاتو در بیشکک است که توسط جامعه گولن تأسیس شدند. با تیرگی روابط میان جنبش گولن و دولت ترکیه پس از کودتای نافرجام ۲۰۱۶، آنکارا کوشید کنترل این مؤسسات خصوصی را به دست گیرد و آنها را به مرکز یک نبرد دیپلماتیک تبدیل کرد.

برای خانواده‌های آسیای مرکزی، جذابیت تحصیل به زبان ترکی واضح است: آموزش با کیفیت، فرصت یادگیری زبان ترکی، و این تصور که دانشگاه‌ها فاسد نیستند.

روابط اقتصادی

OTS با آغاز به کار صندوق سرمایه‌گذاری تُرک (TIF) در سال ۲۰۲۴، گام بزرگی در جهت نهادینه‌سازی روابط اقتصادی خود برداشت.

طبق بیانیه مأموریت این صندوق، TIF برای تقویت «همکاری اقتصادی، افزایش تجارت درون‌منطقه‌ای و توسعه پایدار در سراسر جهان تُرک» تأسیس شده است. سرمایه این صندوق که اکنون ۶۰۰ میلیون دلار است، قرار است طی پنج سال آینده به حدود ۳ میلیارد دلار افزایش یابد.

این صندوق خود را مکملی برای پروژه‌های دیگر می‌داند و قصد رقابت با سرمایه‌گذاران نهادی مانند طرح «کمربند و جاده» چین یا «دروازه جهانی» اتحادیه اروپا را ندارد. برای بسیاری از اعضا، حمل‌ونقل دغدغه اصلی است و «کریدور میانی ترانس-کاسپین» به یک اولویت مشترک تبدیل شده است.

موانع و چالش‌های پیش رو

هرچند ارقام اعلام‌شده توسط TIF چشمگیر به نظر می‌رسند، اما در مقایسه با ۱۲ میلیارد یورویی که اتحادیه اروپا در آوریل امسال به آسیای مرکزی وعده داد، ناچیز است و سرمایه‌گذاری چین چندین برابر آن است. مشکلات اقتصادی اخیر ترکیه نیز لایه‌ای دیگر از عدم قطعیت را می‌افزاید، زیرا آنکارا بزرگترین اقتصاد در OTS است.

ادغام بیشتر OTS به عنوان یک بلوک، با محدودیت‌های آشکاری مواجه است. هر یک از اعضا به ترتیبات بین‌المللی دیگری متصل است: ترکیه عضو ناتو است و قزاقستان و قرقیزستان عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا و سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری روسیه هستند.

علاوه بر این، بعید است همسایگان قدرتمند منطقه‌ای جهان تُرک، گام‌های برداشته‌شده به سوی اتحاد تُرک را بدون سوءظن بنگرند. روسیه، چین و ایران همگی میزبان اقلیت‌های بزرگ تُرک هستند، از جمله جمعیت بزرگ آذری ایران، جوامع تُرک روسیه از قفقاز تا سیبری، و اقلیت‌های سین‌کیانگ چین.

در مسکو، اگرچه انتقاد علنی از همکاری دفاعی نزدیک‌تر قزاقستان با ترکیه به عنوان عضو ناتو وجود ندارد، اما بیانیه‌های عمومی حاکی از نگرانی کرملین از افزایش روابط نظامی بین دو کشور تُرک است. حتی طرح‌های فرهنگی نیز می‌تواند سوءظن برانگیزد؛ رسانه‌های روسی نگران حذف احتمالی الفبای سیریلیک در قزاقستان هستند.

مسیر پیش رو

از دیدگاه سلیمانوف، این تحلیل‌ها هدف اصلی OTS را نادیده می‌گیرند. او می‌گوید: «اگر به دنیای امروز نگاه کنید، همه جا در حال جوش و خروش است. در شمال، بی‌ثباتی میان اوکراین و روسیه وجود دارد. در جنوب، یک تراژدی مداوم در خاورمیانه در جریان است. بنابراین، من معتقدم جهان باید برای سازمان کشورهای تُرک ارزش قائل شود. ما می‌خواهیم آموزش، تبادل فرهنگی و یکپارچگی اقتصادی را ترویج دهیم، و این نه تنها برای ما، بلکه می‌تواند به نفع همسایگانمان نیز باشد.»

یکی از عوامل پیش‌برنده OTS این است که به نظر می‌رسد حمایت قدرت‌های غربی را جلب کرده است. آمریکا علاقه شدیدی به «کریدور زنگزور» دارد، به‌ویژه اگر در نهایت تحت نظارت واشنگتن اداره شود.

با این حال، OTS پیش از این نیز به کشورهای تُرک یک پلتفرم جمعی در دوره‌ای که نفوذ منطقه‌ای اغلب مورد مناقشه است، داده است. رئیس‌جمهور آذربایجان، الهام علی‌اف، سال گذشته گفت: «ما خانواده دیگری نداریم. خانواده ما جهان تُرک است.»

خانواده‌ها ممکن است با یکدیگر اختلاف نظر داشته باشند، اما پابرجا می‌مانند. اجلاس گابالا شاید به پیشرفت‌های چشمگیری منجر نشود، اما در جهانی که غیرقابل‌پیش‌بینی بودن آن رو به افزایش است، صرفاً حفظ مسیر فعلی، اقدام اشتباهی نیست.