⏳ مدت زمان مطالعه: ۶ دقیقه | ✏️ ناشر/نویسنده: مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی (CSIS)/ناتاشا هال، آنیتا کرشنباوم و دیوید میشل | 📅 تاریخ: January 12, 2024 / ۲۲ دی ۱۴۰۲
⚠️ هشدار: بازنشر این مقاله با هدف ارائه دیدگاه‌های متنوع صورت گرفته و به معنای تأیید یا پذیرش مسئولیت دیدگاه‌های مطرح‌شده نیست.
مقدمه
در ۹ اکتبر، در پاسخ به حمله ۷ اکتبر توسط شبه‌نظامیان حماس، وزیر دفاع اسرائیل دستور «محاصره کامل» نوار غزه را صادر کرد، از جمله توقف ارسال برق، غذا، آب و سوخت از اسرائیل به غزه. آب پاک برای اکثر ساکنان غزه در دسترس نیست و حملات هوایی اسرائیل، علاوه‌بر گرفتن جان هزاران نفر و آواره کردنِ تقریباً دو میلیون نفر از ساکنان غزه، زیرساخت‌های آب و چاه‌ها را – در نقض بالقوه حقوق بشردوستانه بین‌المللی – تخریب می‌کند. با افزایش تهدید بیماری، جان‌های بیشتری در خطر است. بهبود دسترسی به آب در غزه برای جلوگیری از تلفات جانی و معیشتیِ بیشتر و برای بازسازیِ آینده‌ای امن و پایدار پس از پایان درگیریِ فعلی، ضروری است.
بحران آب که با جنگ وخیم‌تر شده است
ساکنان غزه حتی پیش از بحران کنونی برای دسترسی به آب سالمِ کافی با مشکل مواجه بودند. حدود ۹۰ درصد از منابع آبی غزه از حوضه آبخوان ساحلی تأمین می‌شود؛ آبخوانی که در امتداد سواحل شرقی مدیترانه از مصر تا غزه و اسرائیل امتداد دارد. بااین‌حال، این آب به‌دلیل نفوذ آب دریا، استخراج بیش از حد، و نفوذ فاضلاب و مواد شیمیایی، شور و آلوده است. در نتیجه، ساکنان غزه به واحدهای کوچک نمک‌زدایی و تانکرهای آب خصوصیِ فاقد نظارت متکی هستند که می‌تواند پرهزینه باشد و خطرات بهداشتیِ بیشتری را ایجاد کند. ۱۰ درصد باقی‌مانده آبی که از آبخوان ساحلی پمپاژ نمی‌شود، عمدتاً از سه خط لوله اسرائیلی و از نیروگاه‌های کوچک نمک‌زداییِ آب دریا تأمین می‌گردد.
در نتیجه محاصره اسرائیل، دسترسی ساکنان غزه به آب از همه منابع، از جمله نمک‌زدایی و منابع خارجی اسرائیل، پس از ۹ اکتبر به‌سرعت ۹۵ درصد کاهش یافت. سازمان ملل تخمین می‌زند که هر ساکن غزه به‌طور متوسط تنها با ۳ لیتر آب در روز برای تمام نیازها زندگی می‌کند – بسیار کمتر از استاندارد اضطراری ۱۵ لیتریِ سازمان ملل. بدون انرژی، هر پنج تصفیه‌خانه فاضلاب غزه و بیشترِ ۶۵ ایستگاه پمپاژ فاضلاب آن تا اواسط نوامبر مجبور به تعطیلی شدند. برخی از نیروگاه‌های کوچک نمک‌زدایی در جنوب غزه ممکن است با ظرفیت بسیار کاهش‌یافته کار کنند، اما نیروگاه‌های شمال غزه فعال نیستند. اکنون حدود ۷۰ درصد از ساکنان غزه به نوشیدن آب شور و آلوده مستقیماً از چاه‌ها روی آورده‌اند.
خشونت مداوم پس از ۷ اکتبر، بحران را بیشتر تشدید می‌کند. موسسه تحقیقات کاربردی در اورشلیم تخمین زد که از ۵۸۱ تأسیسات کلیدی آب و فاضلاب، ۳۷ مورد تا ۱۴ نوامبر تخریب شده و ۲۲۶ مورد مشکوک به آسیب بودند. بمباران‌های روزانه، توانایی غیرنظامیان برای جمع‌آوری آب را محدود می‌کند، کشاورزی را غیرممکن می‌سازد، کارکنانِ فعال در نیروگاه‌های آب را به‌خطر می‌اندازد و گردش تانکرهای آب را محدود می‌نماید.
حملات هوایی و دستورات تخلیه اسرائیل، بخش زیادی از جمعیت را از خانه‌های خود برای یافتن امنیت، آواره کرده است. حدود ۱.۹ میلیون نفر از ساکنان غزه – نزدیک به ۹۳ درصد از جمعیت غزه – از زمان تهاجم اسرائیل آواره شده‌اند. تعداد حیرت‌انگیز آوارگان داخلی (IDPs)، فشار بر منابع آب را در جنوب غزه افزایش می‌دهد، زیرا سیستم‌های آب در جنوب برای تأمین تقاضای فزاینده، مجهز نیستند. جابجایی مداوم جمعیت، تحویل منابع آب را پیچیده می‌کند و ازدحام در جنوب غزه منجر به شیوع بیماری‌های ناشی از آب و بیماری‌های ناشی از عدم رعایت بهداشت شده است. تا ۹ نوامبر، سازمان‌های بشردوستانه هشدار دادند که شیوع وبا و حصبه قریب‌الوقوع است.
کنترل اسرائیل بر مرزهای غزه، توانایی آژانس‌های امدادی را برای پر کردنِ شکاف‌ها مهار کرده است. هنگامی که سرانجام به کامیون‌های امدادی اجازه ورود به غزه از طریق گذرگاه رفح در ۲۱ اکتبر داده شد، صندوق کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف) بیش از ۴۴,۰۰۰ بطری آب آشامیدنی را به‌عنوان بخشی از کاروان ۲۰ کامیونی تحویل داد – که تنها منبع آبِ یک‌روزه برای ۲۲,۰۰۰ نفر بود. آتش‌بس ۲۴ نوامبر به‌طور موقت به آژانس امداد و کار سازمان ملل برای آوارگان فلسطینی (UNRWA) و یونیسف اجازه داد تا سوخت را به شرکت اصلیِ آب غزه برسانند، که به‌نوبه خود آن را به تأسیسات آب و فاضلاب در جنوب توزیع کرد، اما آژانس‌های امدادی همچنان قادر به بهبود دسترسی به آب در شمال نبودند.
فاجعه بهداشت عمومیِ ناشی از آن
یک بحران بهداشتی که مدت‌ها انتظار می‌رفت، اکنون اوج گرفته است. کیفیت و کمیت ناکافی آب می‌تواند منجر به کاهش مصرف آب و شیوه‌های بهداشتیِ ناامنِ مرتبط با مواد غذایی، دست‌ها و ظروف آلوده شود. تا ۲۹ نوامبر، سازمان بهداشت جهانی بیش از ۷۵,۰۰۰ موردِ مستندِ اسهال را از اواسط اکتبر گزارش کرد که کودکان زیر پنج سال حدود نیمی از موارد را تشکیل می‌دادند. در مقایسه، در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲، غزه به‌طور متوسط ماهیانه ۲۰۰۰ مورد اسهال در میان کودکان خردسال داشت. بدون دسترسی به آب پاک، پزشکان به استفاده از ضدعفونی‌کننده‌های شیمیایی برای استریل کردن ابزارها روی می‌آورند. همراه با عدم دسترسی به یُد برای تمیز کردن زخم‌ها، بیمارستان‌ها برای ارائه مراقبت کافی با مشکل مواجه هستند. کارشناسان پزشکی همچنین نگرانند که فروپاشی خدمات تصفیه آب و فاضلاب، همراه با ازدحام بیش از حد در بیمارستان‌ها، اردوگاه‌های موقت و پناهگاه‌ها، بتواند به گسترش عفونت‌های مقاوم به درمانِ ضدمیکروبی دامن بزند.
فروپاشی سیستم‌های آبی غزه، خطر طولانی شدنِ یک فاجعه اجتماعی و بهداشت عمومیِ عمیق‌تر را حتی پس از پایان درگیری به‌همراه دارد. پیش از ۷ اکتبر، ۲۶ درصد از بیماری‌های مشاهده‌شده در غزه مرتبط با آب بودند؛ ناشی از اتکا به حوضه آبخوان ساحلیِ آلوده و شور، همراه با خدمات آبیِ ناکافی و کم‌منابع. اکنون، آسیب به زیرساخت‌های بهداشتی باعث سرریز فاضلاب تصفیه‌نشده و پسماندها به خیابان‌ها و دریا می‌شود. با گذشت زمان، این پسماندها می‌توانند به منابع آب زیرزمینی نفوذ کرده و چاه‌ها و مناطق کشاورزیِ مجاور را آلوده کنند. بیماری‌های شایعِ ناشی از آب آلوده شامل اسهال، هپاتیت ویروسی، بیماری‌های کبد و کلیه، مت‌هموگلوبینمی (سندروم نوزاد آبی) و کم‌خونی است. جنگ‌ها در سوریه، یمن، اوکراین و عراق [نمونه‌هایی را ارائه می‌دهند]. به‌عنوان مثال، درگیری در یمن که در سال ۲۰۱۵ آغاز شد، به زیرساخت‌های حیاتیِ آب آسیب رساند یا آن‌ها را تخریب کرد. در سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷، دو شیوع ویرانگر وبا پس از بارندگی‌های شدید که سیستم‌های فاضلاب و آب‌های سطحیِ آسیب‌دیده را تحت فشار قرار داد، شعله‌ور شد و منجر به بیش از دو میلیون موردِ ثبت‌شده و ۳,۵۰۰ مرگِ مرتبط گردید. در برخی موارد، آسیب به زیرساخت‌های آب در مناطق درگیری می‌تواند خطرات بهداشتیِ بیشتری نسبت به خودِ خشونت ایجاد کند. یونیسف گزارش می‌دهد که در طول درگیری‌های طولانی‌مدت، کودکان زیر پنج سال بیش از ۲۰ برابر بیشتر در معرض مرگ ناشی از بیماری‌های اسهالیِ مرتبط با آب و فاضلابِ ناامن، نسبت به خشونت، قرار دارند.
این نگرانی‌های بهداشتی نه تنها غزه را به‌خطر می‌اندازد، بلکه می‌تواند از طریق سیستم‌های فاضلاب و آب از مرزها عبور کند. بدون تصفیه‌خانه‌های فعال در غزه، ده‌ها میلیون گالن فاضلاب خام روزانه به دریای مدیترانه تخلیه می‌شود و تهدیدات آلودگی را برای ورودیِ نیروگاه‌های نمک‌زدایی در اسرائیل تجدید می‌کند. و درحالی‌که پیش از محاصره کنونی، کلینیک‌های بهداشتیِ غزه قادر به شناسایی بیماری‌های ناشی از آب بودند، پزشکانِ تحت‌فشارِ غزه ظرفیت محدودی برای مهار بیماری دارند. اگر یک اپیدمی رخ دهد، اختلال و آوارگیِ گسترده می‌تواند بیماری‌ها را به کشورهای همسایه سرایت دهد، همان‌طور که در سال ۲۰۱۵ اتفاق افتاد؛ زمانی که شیوع وبا که با بی‌ثباتی در عراق تشدید شده بود، به سوریه، کویت و بحرین گسترش یافت.
سیستم‌ها و زیرساخت‌های آبیِ در حال فروپاشیِ غزه
خشونت کنونی، حتی مخرب‌تر از درگیری‌های پیشین در غزه، بخش آبیِ شکننده‌ای را که از پیش وجود داشت، مختل می‌کند. سال‌ها درگیری میان حماس و اسرائیل به‌شدت خدمات آب و فاضلاب غزه را وخیم کرده است. جنگ ۲۰۱۴ به‌تنهایی ۳۴ میلیون دلار خسارت به این سیستم‌ها وارد کرد. در طول تشدید تنش در مه ۲۰۲۱، ۲۹۰ «مورد» از زیرساخت‌های آبی آسیب دید که ۱۰ تا ۱۵ میلیون دلار خسارت به‌بار آورد. درعین‌حال، ممانعت از دسترسی بشردوستانه و محاصره غزه به‌طور قابل‌توجهی تعمیرات و بازسازیِ خدمات آبی را کند کرد و آن‌ها را در برابر تخریب بیشتر، آسیب‌پذیر ساخت. پس از درگیری ۲۰۲۱، فاضلاب تصفیه‌نشده از زیرساخت‌های فاضلابِ آسیب‌دیده به خیابان‌ها، دریاچه‌ها و دریا سرازیر شد. با وجود تعمیرِ ناقصِ تخریب‌ها ماه‌ها بعد، طوفان‌های شدید در سال ۲۰۲۲ منجر به سیل ناگهانی شد که با لوله‌های آسیب‌دیده و زهکش‌های آب‌های سطحیِ مسدودشده با پسماندهای تصفیه‌نشده، بدتر گردید.
اسرائیل، نگران از اینکه لوله‌کشی ممکن است برای ساخت سلاح استفاده شود، تجهیزات مورد نیاز برای بهبود خدمات آبی غزه را محدود کرده است. این محدودیت‌ها، همراه با دوره‌های مکرر درگیری و تخریب مکرر زیرساخت‌های حیاتی، اهداکنندگان را نسبت به سرمایه‌گذاری در بخش آب غزه محتاط کرده است. تا سال ۲۰۱۶، حدود ۷۹ درصد از نیروگاه‌های نمک‌زدایی فاقد مجوز بودند و ۳۸ درصد از آبی که تولید می‌کردند، آلوده بود. چنین چالش‌هایی مقامات را مجبور به ورود به چرخه واکنشیِ بازسازیِ زیرساخت‌های آبیِ آسیب‌دیده و رها کردنِ برنامه‌های آینده‌نگرتر برای سیستم‌های تاب‌آور، مانند تغذیه مصنوعی آبخوان، کرد. در عوض، اهداکنندگان و آژانس‌های امدادی در نیروگاه‌های غیرمتمرکز فاضلاب و نمک‌زدایی، پنل‌های خورشیدی و سایر تأسیسات پراکنده برای کاهش عواقب محاصره و خشونت‌های مکرر، سرمایه‌گذاری کرده‌اند.
بااین‌حال، طبق یک مطالعه اخیر، بسیاری از این تأسیسات تخریب شده‌اند. سازمان‌های کمک بشردوستانه به CSIS گزارش دادند که نیروگاه نمک‌زدایی با بودجه یونیسف و اتحادیه اروپا در شمال غزه که ۱۰,۰۰۰ متر مکعب آب آشامیدنی در روز تأمین می‌کرد (و ۱۴ درصد از آب آشامیدنی غزه را تشکیل می‌داد)، و همچنین چاه ساحلی که نیروگاه آب را از آن استخراج می‌کرد، آسیب دیده است. تصفیه‌خانه مرکزی فاضلاب غزه نیز به‌شدت آسیب دیده است. این تأسیسات که در آوریل ۲۰۲۱ با یک میدان پنل خورشیدیِ اضافی برای تأمین برق افتتاح شد، فاضلاب بیش از نیمی از جمعیت غزه را تصفیه می‌کرد. میدان خورشیدی، که قرار بود تاب‌آوریِ غزه محاصره‌شده را افزایش دهد، تخریب شده است.
درحالی‌که خشونت ادامه دارد، عدم‌قطعیت‌های زیادی در مورد دامنه و تأثیر بلندمدت درگیری باقی خواهد ماند. بااین‌حال، آسیب به زیرساخت‌های غزه در نهایت باید به‌امید بازسازی ارزیابی شود و سیستم‌های آبی باید بازسازی گردند؛ امری که چندین ملاحظه مهم را مطرح می‌کند.
موانع بازسازی
چالش‌های بسیاری مانع تلاش‌های بازسازیِ پس از درگیری در گذشته شده‌اند، از جمله تأمین مالیِ ناکافی، محدودیت‌های واردات، فرآیندهای طولانیِ تأیید، و مشکلات در تضمین اینکه حماس از کمک‌های ارائه‌شده سود نخواهد برد. این امر، تلاش‌های بهبودیِ پیشین را بسیار کند کرده و توانایی غزه را هم برای ایجاد سیستم‌های آبیِ تاب‌آورتر و هم جلوگیری از فروپاشیِ قریب‌الوقوع آبخوان ساحلی، محدود نموده است. تلاش‌های بازسازی پس از تهاجم مه ۲۰۲۱ اسرائیل، تنها چهار ماه پس از آتش‌بس آغاز شد و هزینه بازسازی در دو سال نخست تا ۴۸۵ میلیون دلار تخمین زده شد. در مقایسه، یونیسف اکنون هزینه‌های فوریِ ۵۳.۴ میلیون دلاری را برای تأمین نیازهای فوریِ آب و فاضلاب محاسبه می‌کند. هزینه نهاییِ بازسازی، عظیم خواهد بود. یک تحلیل، هزینه بازسازیِ تنها ذخایر مسکنِ ویران‌شده را ۳.۵ میلیارد دلار تخمین می‌زند.
بازسازیِ گذشته عمدتاً بر الزامات فوریِ منطقه متمرکز بوده است، نه راه‌حل‌های بلندمدت. با توجه به تهدید مداوم درگیری در منطقه، ضروری است از سیستم‌ها و زیرساخت‌های آبیِ تاب‌آور که می‌توانند نیازهای غیرنظامیان را در زمان بحران برآورده کنند، حمایت شود. این امر مستلزم سطوح بسیار سریع‌تر و بیشتری از بودجه، توافقاتی که امکان وارداتِ لوازم حیاتی برای زیرساخت‌های ضروری را فراهم می‌کند، و تمرکز بیشتر بر بهبود ارائه خدمات آب سالم به جوامع آسیب‌دیده از درگیری و آواره است.
حفاظت از آب در زمان درگیری
محاصره تقریباً کاملِ آب در غزه بی‌سابقه است. در زمان درگیری، حقوق بشردوستانه بین‌المللی، حمله یا تخریبِ «اشیاء ضروری برای بقای جمعیت غیرنظامی»، مانند زیرساخت‌های آب و تأسیسات آب آشامیدنی را ممنوع می‌کند. قوانین بین‌المللی همچنین محروم کردنِ غیرنظامیان از دسترسی به آب را منع می‌کند و طرفینِ درگیری را ملزم می‌سازد تا اجازه عبور امن برای کمک‌های بشردوستانه را بدهند. در غزه، زیرساخت‌های آب تخریب شده و تحویل آب پاک و سوخت برای راه‌اندازیِ تصفیه‌خانه‌های آب نیز با مانع مواجه شده است. حفاظت از آب تحت حقوق بشردوستانه بین‌المللی باید تقویت و رعایت شود، و امکانات بیشتری برای واردات لوازم حیاتی، علاوه‌بر اولویت‌بندیِ راه‌حل‌های بلندمدت و تاب‌آور، فراهم گردد.
بااین‌حال، هیچ راه‌حلی را نمی‌توان توسط غزه یا اسرائیل به‌تنهایی به دست آورد. تمام منابع آب و فاضلاب منطقه به‌طور یکسان به اسرائیل، کرانه باختری و غزه وارد می‌شوند. هر دو جمعیت، علاقه‌مند به مقابله با بحران، پیش از آنکه بهداشت محیطی و عمومی را بیشتر تضعیف کند، هستند.
برخی استدلال کرده‌اند که ایالات متحده و جامعه بین‌المللی باید از توسعه توافق‌نامه همکاریِ چندساله برای وارداتِ عمده آب به غزه از اسرائیل حمایت کنند. در پیِ این‌همه خشونت، دستیابی به اعتمادِ لازم برای چنین همکاری‌ای دشوار خواهد بود. کمک به ساخت زیرساخت‌های آبیِ بسیار موردنیاز در غزه، گام ضروریِ دیگری است، اما محاسبات سیاسیِ اسرائیل در مورد آینده غزه ممکن است چنین تلاش‌هایی را تحت‌الشعاع قرار دهد.
این موضوعِ اخیر به نیازی اساسی‌تر اشاره دارد. بازیگران بین‌المللی و منطقه‌ای نقشی بزرگ‌تر از تأمین مالی در پیِ خصومت‌ها خواهند داشت. کشورهای اهداکننده و ذی‌نفعانِ تأثیرگذار باید به بسیج منابع قابل‌توجه کمک کرده و بر طرفینِ این درگیری فشار آورند تا به‌سوی آینده‌ای پایدارتر، عادلانه‌تر و امن‌تر حرکت کنند. درحالی‌که بسیاری از مسائل نامشخص و بحث‌برانگیز باقی می‌مانند، تضمینِ در دسترس بودنِ آب پاک برای ساکنان غزه در کوتاه‌مدت می‌تواند از فجایع تمام‌عیارِ زیست‌محیطی و بهداشتی جلوگیری کند. به‌عنوان مثال، برنامه‌هایی برای تحویل کمک و آب با کشتی، که می‌تواند ۵۰۰ برابر بیشتر از کامیون‌ها تدارکات حمل کند، باید در نظر گرفته شود. در بلندمدت، با استفاده از ترکیبی از کمک و دیپلماسیِ دقیق، کشورهایی که اعتماد اسرائیل را دارند، مانند ایالات متحده، می‌توانند این فرآیند را آغاز کنند، درحالی‌که تضمین‌های امنیتی را در طول این درگیری ارائه می‌دهند.